गुंतता गुणांकात...

महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात २९ नोव्हेंबर २०१३ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख

आयटी क्षेत्रातल्या नोकरीमुळे पायाला चाक लागलेला माझा एक तरुण नातलग. दौरे , प्रोजेक्टची डेडलाईन या सगळ्यात श्वास घ्यायची त्याला फुरसत नाही. त्याचं म्हणणं , ' तुज सगुण म्हणू की निर्गुण रे ' असले प्रश्न पडायचं का त्याचं वय आहे ? आणि असलंच तरी या निवृत्तीनंतर किंवा फावल्या वेळात करायच्या गप्पा आहेत. ' त्याला विचारलं , हा विषय जर तुझ्या ' कॉर्पोरेट ट्रेनिंगचा ' भाग असेल तर वाटेल ना तुला त्यात रस ?'

कॉर्पोरेटक्षेत्रात पूर्वी कर्मचाऱ्यांचा ' आय क्यू ' ( बुद्ध्यांक) वाढावा (पर्यायाने उत्पादनक्षमता वाढेल) म्हणून प्रयत्न केले जात. मग ' ईक्यू ' ( इमोशनल कोशंट-भावनांक) वाढवण्यासाठी प्रयत्न केले जाऊ लागले. मात्र या क्षेत्रात इतक्या वेगवेगळ्या सामाजिक आणि धार्मिक पार्श्वभूमीच्या व्यक्तींची सरमिसळ असते , की त्यातच कामाचा ताण , वैयक्तिक-कौटुंबिक प्रश्न , या सगळ्यात भोवंडून गेलेले काही जीव आत्महत्येच्या टोकालाही जातात. त्यामुळे आता कर्मचाऱ्यांचा ' स्पिरीच्युअल कोशंट ' म्हणजेच ' एसक्यू ' किंवा ' आध्यात्मिक गुणांक ' वाढावा म्हणून कंपन्या प्रशिक्षण देऊ लागल्या आहेत. एकदम जादू होऊन ' आपल्या अस्तित्वाचे प्रयोजन ' वगैरे त्यातून कळले नाही तरी आतली तगमग कमी होण्यासाठी याची निश्चितच मदत होते. जगातल्या वेगवेगळ्या तत्त्वज्ञानांची , धार्मिक विचारप्रवाहांची , ध्यान संकल्पनेची ओळख करून दिली जाते. बाकी अभ्यास पुढे तुमचा तुम्ही करणे अपेक्षित असते. खरंतर घराघरातील धर्मग्रंथांत , अक्षर वाङ्मयात , वडीलधाऱ्यांच्या संस्कारात एसक्यूचा अभ्यासक्रम ठासून भरलाय. याशिवाय पूर्वी कीर्तन-भारूड-प्रवचनं अशी माध्यमं वापरली जात. मात्र हीच गुटी कॉर्पोरेट ट्रेनिंगच्या आधुनिक वेष्टनामधून दिली किंवा एखाद्या लेखकाने इंग्लिश पुस्तकातून दिली तर ती लगेच तरुणाईला आवडू लागते. तसे का होईना , पण या एसक्यूकडे गांभीर्याने पाहणे महत्त्वाचे. आपली अस्तित्वशक्ती काय असावी ? ती ' सगुण , निर्गुण की त्याचा संगम ' हे कोडेही मग उलगडता येईल.

सगुण नाशवंत आणि निर्गुण शाश्वत हे तर्कदृष्ट्या सर्वांना मान्य असते. पण म्हणून सगुणाचे सौंदर्य आणि निर्गुणाची गूढ ओढ दोन्ही कमी होत नाही. आध्यात्मिक गुणांक (एसक्यू) जसजसा वाढत जाईल तसतसा सगुणाच्या प्रेमाचा आनंद घेताना ' शेवटी हे तर प्रतीक आहे , मग तरी आपण यात का गुंततो आहोत ? या सगळ्या उपचारांना खंरच काही अर्थ आहे का ?' अशी संभ्रमावस्था हळूहळू दूर होऊ शकते. कुणी मानसपूजा करावी , कुणी षोडशोपचारे , कुणी एखाद्या प्रकल्पासाठी जीवन झोकून कार्याने पूजा बांधावी , कुणी उत्सव साजरा करावा , कुणी तेजाला वंदावे , कुणी मूर्तीला. नितळ , स्वच्छ मनाला सगुणाची जडलेली सवय म्हणजे अपराध वाटत नाही. तुकाराम महाराज तर म्हणतात ' अद्वैती तो नाही माझे समाधान। गोड हे चरणसेवा तुझी॥ '

आयक्यूसारख्या शास्त्रीय कसोट्या आध्यात्मिक गुणांकाला लावता येणार नाहीत. कृतीला असलेली विचारांची बैठक किती पक्की हा मात्र चांगल्या एसक्यूचा निकष असू शकतो. एसक्यूबरोबर मानसिक स्वास्थ्य वाढते आणि प्रसन्नतेचा शिडकावा होतो हे निर्विवाद.