ब्लॉग ’ती’ चा - चोखेर बाली

’धूल तब तक स्तुत्य है जब तक पैरों तले दबी है ...

उड़ने लगे ..आँधी बन जाए ..तो आँख की किरकिरी है ..चोखेर बाली है।’
 ब्लॉगवरच्या या सलामीच्या वाक्याने ज्यांना ठसका लागला त्यांनी तो वाचायच्या भानगडीत पडू नये. ’आता काही राहिलं नाही बरं का पूर्वीसारखं, स्त्रियांना आम्ही आता सग्गळं स्वातंत्र्य ’दिलय’’ असं म्हणण्यातला विरोधाभास न समजणार्‍यांना देखील हा ब्लॉग झेपणारा नाही. रवींद्रनाथ टागोर यांच्या ’चोखेर बाली’ या कादंबरीतल्या बिनोदिनी या तरुण विधवेचे, परित्यक्तांचे किंवा एकूणच स्त्रियांचे मुलभूत प्रश्न अद्यापही तेच आहेत हे किमान मनातल्या मनात मान्य असणार्‍यांसाठी हा ब्लॉग आहे. असे अनेक स्त्रीविषयक सामाजिक सल थेटपणे मांडणारा, तिच्या समस्यांना बिनधास्त वाचा फोडणारा, त्या प्रश्नांचा खणखणीतपणे उहापोह करणारा त्याचबरोबर दर्जेदार साहित्य वाचल्याची अनुभूती देणारा सुप्रसिद्ध सामुदायिक हिंदी ब्लॉग म्हणजेच ’चोखेर बाली’ किंवा 'आँख की किरकिरी'.
 http://sandoftheeye.blogspot.in/

२००८ मध्ये सुजाता यांनी सुरू केलेला हा ब्लॉग विविध सामाजिक संदर्भात स्त्रियांच्या भूमिकेवर, स्त्रियांकडे बघण्य़ाच्या दृष्टीकोनावर प्रखर भाष्य करतो, त्या विषयाशी निगडीत पैलूंची तर्कशुद्ध, सर्वंकष, समंजस चर्चा करतो. यावरचे काही लेख पुरुषांनी देखील लिहीले आहेत. विचार करायला बाध्य करणं हे या ब्लॉगचं सर्वात महत्वाचं वैशिष्ट्य. हा ब्लॉग वाचकांना सुन्न करतो, कधी घशात आवंढा आणतो, तर कधी आशा पल्लवित करतो. दिल्ली हायकोर्टाने सैनिकी सेवेत महिलांना स्थायी कमीशन देण्याच्या सरकारला दिलेल्या आदेशाचं इथे स्वागत होतं. सख्ख्या नातेवाईकाने केलेल्या बलात्कारातून गर्भवती झालेल्या अश्राप मुलीला कायद्याने न्याय मिळवून दिला तरी तिच्या मानसिक आणि सामाजिक पुनर्वसनाचं काय, असा खडा सवाल एका लेखात विचारला जातो.
द्विलिंगी समाजरचनेपलीकडे जाऊ पाहताना, ’गे किंवा लेस्बियन प्राईड परेड’ हा केवळ फॅशनचा भाग आहे का, विपन्नावस्थेत असलेल्या तृतीयपंथी लोकांना पुरोगामी लैंगिक अस्मितेत स्थान मिळते आहे का? असे परखड प्रश्न या ब्लॉगवरच्या आणखी एखाद्या लेखातून विचारले जातात. स्त्रियांनी काय परिधान करावे, काय करु नये हे कायम पुरुष ठरवत आले आहेत. केरळ सारख्या पुरोगामी राज्यात स्त्रियांना उत्तरीय (शरीराचा वरील भाग झाकणारा कपडा) वापरण्य़ाची परवानगी नव्हती. कालांतराने ती तत्कालिन उच्चवर्णीय स्त्रियांना मिळाली तर त्रावणकोरच्या महाराजांनी सामाजिक उतरंडीच्या सर्वात तळाला असलेल्या स्त्रियांना २६ जुलै १८५९ ला ही परवानगी दिली. स्त्रियांनी या अवमानजनक स्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी तब्बल पन्नास वर्ष लढा दिला. स्त्रियांचे ’अनुचित’ पोशाख हे त्यांच्यावरील अत्याचाराचं एकमेव कारण मानणार्‍यांना आर. अनुराधाने लिहीलेला हा लेख थेट आरसाच दाखवतो.

हा ब्लॉग म्हणजे केवळ आक्रंदन नाही. यात तर्कसंगत विवेचन आहे. निरिक्षणं आहेत. स्त्री पुरुषातील असमान आणि अन्यायकारक श्रमविभागणीचं विश्लेषण सुजाता एका लेखात अगदी नेमक्या शब्दात करते. "भारतीय परिवार संरचना के अध्ययन से बाज़ार ने स्त्री श्रम का बहुत शातिर तरीके से इस्तेमाल किया। औरतों को अपने पे-रोल पर सीधे रखने में नियोक्ताओं को जो पचड़े हो सकते हैं, मातृत्व अवकाश, बच्चा पालन अवकाश, बीमारी- तीमारदारी वगैरह उन सबसे भी मुक्ति हो जाती है। घरेलू औरतों की यह ज़रूरत कि खाली वक़्त में बैठे-बैठे (?) चार पैसे कमाए जा सकें, का फायदा औरत को कितना हुआ यह एक शोध का मुद्दा है क्योंकि इस तरह हाथ में आए चार पैसे भी उसी पितृसत्तात्मक परिवार संरचना को बनाए रखने में खप जाते हैं".

केवळ आपापल्या खिडकीतून दिसणार्‍या अवकाशाच्या तुकड्य़ाला अख्खं आकाश समजणार्‍या स्त्रियांना उद्देशून प्रतिभा कटिय़ार लिहीते "हम नहीं जानते कि हम नहीं जानते और इस न जानने को उम्र भर जीते जाते हैं।" या लेखाला ती ’अपनी मर्ज़ी से कहाँ अपने सफर के हम हैं’ असं सूचक शीर्षक देते. अमेरिकेसारख्या पुढारलेल्या देशात लग्न करुन आणलेल्या कित्येक भारतीय स्त्रियांच्या वाट्याला आलेल्या भोगांबद्दल सांगून सुधा ढींगरा लिहीतात, "क्या आप चाहती हैं कि आप के बच्चों में हिंसक प्रवृत्ति पनपे | नहीं न.. तो उठिए..जागृती का पहला कदम उठाएँ...अपने ही घर में बहू या बेटी पर किसी मर्द का हाथ उठने से पहले उसके साथ खड़ी हो जाएँ और बचाएँ अपनी भावी पीढ़ी को ग़लत संस्कारों से"

सायबर जगात विखुरलेले स्त्रियांचे हुंकार, त्यांच्या वेदना या ब्लॉगवर एकत्र येतात. लिंगभेदावर घणाघाती प्रहार करतात. अनेक दबलेल्या आवाजांना, घुसमटीला व्यासपीठ मिळवून देतात. स्त्रीला तिच्या स्वत्वाचा शोध घ्यायला उद्युक्त करतात. गेल्या वर्षी एका आंतरराष्ट्रीय स्त्री परिषदेत स्मृती इराणी म्हणाल्या होत्या, women don’t have problem in speaking, they have problem in being heard. त्यामुळे बहुतेक लेखांचा पवित्रा काहीसा आक्रमक आहे, उच्चरवात दाद मागणारा आहे. असा स्त्रीवादी आवाज अनेकांना ऐकवत नाही. ’असलं काही’ वाचून आपल्या घरची चौकटीतली ’ती’ बिथरेल की काय या भीतीने काही जण ’हा ब्लॉग म्हणजे रेड लाईट एरिया आहे’ अशी टीकाही करतात. परंतु हे लेखन म्हणजे स्त्रियांनी पुरुषांविरुद्ध पुकारलेलं युद्ध नाही. या ब्लॉग लेखिकांना केवळ मानवसत्ताक समाज अपेक्षित आहे. संघर्ष करत, ठेचकाळत पुढे जाताना स्त्री आणि पुरुषांना हातात हात घालून प्रवास करता येईल अशा नव्या वाटेकडे निर्देश करताना या ब्लॉगवरची एक कवयित्री नीलिमा, स्पष्टपणे आवाहन करते..

"कैसे बिफर जाता है तुम्हारा वजूद ...जब ठुकरा देती हूं मैं
तुम्हारे फैसले.. जो लिए थे तुमने मेरे बारे में

कैसा तड़फडाता है तुम्हारा सुपोषित अहम.. जब मैं करती हूं अनपेक्षित प्रश्न
तुम्हारे उन आकलनों पर.. जो टिके थे तुम्हारे तजुर्बे की शय पर

ठीक उस पल चट्टानों के मजबूत छाती से गुजर.. बनाती है नदी अनजान पगडंडियां
और नदियों की छाती पर तिर आता है पुल..

तुम चाहो तो हम मिल सकते हैं..
बहती हुई नदी के इंद्रधनुषी पुल पर... प्रिय !!