बदामी-ह्म्पी वाटेवरचे पट्टदकल आणि ऐहोळे

source : panaroma pic from google

’चांदोबा’त वाचलेली नावे-गावे इथे कानावर पडू लागली. बदामीहून मलप्रभा नदीच्या किनारी वसलेले पट्टदकल पाहायला आम्ही अगदी वेळेत आवरुन निघालो. गुगल मॅपमुळे वाटेत काय लागेल, किती वेळ लागेल हा अंदाज होताच. 

काल आम्हाला बदामी स्टेशनवर जी गाडी घ्यायला येणार होती तिच्या चालकाने काहीतरी घोळ केला, शेवटी आम्हाला हुबळीहून दुसरी गाडी पाठवण्यात आली. या गडबडीमुळे आमचा पारा काल जरा चढलेला होता पण हा नवा चालक गेल्या जन्मी संत वगैरे असावा. उंच, सावळा, चप्प बसवलेले कुरळे केस, टोकाशी यू आकारात वळवलेल्या मिशा, अंगार्‍याची चिरी लावलेला निर्विकार चेहरा म्हणजे हे बसवराज बुवा. गाडीत आम्ही काही प्रश्न विचारला किंवा मागून पास होत लाडू, शंकरपाळ्यासारखा ऐवज त्यांच्यापर्यंत पोचला तरच ते तोंड उघडत. 

जिलब्यांनी लिहिलेल्या पाट्या, ’पुष्पा’ सिनेमाचे आणि पुनीत राजकुमारचे पोस्टर सोडले तर गावातले चौरस्ते भारतातल्या कोणत्याही गावातल्या चौरस्त्यासारखेच होते. तशाच पुडक्यांच्या माळा लटकलेल्या चहाच्या टपर्‍या, अर्धा माल बाहेर मांडलेली किराणा दुकानं, रस्त्यावर काळे तेलकट ओहोळ आलेली ऑटोमोबाईलची दुकानं, धूळभरल्या रिक्षा आणि दुचाक्या, हॉर्नचे कचकच आवाज..सगळं तसंच. 

पण गाव संपत आलं की स्वच्छ रस्ते, हिरवीगार भातशेतं, कडेने नारळी-पोफळी, तुरळक बैठी टुमदार घरं आणि या सगळ्याच्या पाठीमागे आशीर्वादासारख्या उभ्या असलेल्या बदामी रंगाच्या अवाढव्य आकाराच्या दगड-शिळांच्या अथांग भक्कम रांगा. 

Jain Temple @ Pattadakal

पट्टदकल गावही साधारण तसंच. गाडी तिथल्या देऊळ संकुलापाशी थांबली. दही, शहाळं, छोट्या वस्तू, टोप्या, स्थलदर्शन पुस्तक वगैरे विकणार्‍यांनी आम्हाला गराडा घातला. ओमायक्रॉन कृपेने आम्हा पर्यटकांची बहुतेक या सीझनची ही शेवटची बॅच. त्यामुळे विक्रेत्यांच्या चेहर्‍यावरच्या काकुळतीकडे दुर्लक्ष करताना फार अपराधी वाटलं. दाराशी गाईड मंडळींचा ग्रुप उभा होता. कोर्टाबाहेर छत्र्या लावून काही वकील पार्टी हेरून ’या’ ’या’ करुन बोलावतात तसं ते करु लागले. घासाघीस

करुन, भाषेची खात्री करुन एकाची निवड केली. कानडी हेल काढून इंग्रजी बोलणार्‍या या गाईडने माहिती मात्र अगदी मनापासून दिली. सगळ्या ओरिजिनल गोष्टींना तो चक्क ’व्हर्जिनल’ संबोधे. 

तर, बागलकोट जिल्ह्यातल्या पूर्वी रक्तपुरम् म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या या शहरातले हे संकुल आता युनेस्कोचे जागतिक वारसा स्थळ आहे.  बदामीच्या चालुक्य राजघराण्याने ७ व्या आणि ८ व्या शतकात बांधलेल्या (नऊ हिंदू आणि एक जैन मंदिर मिळून) १० मंदिरांचा समावेश या संकुलात होतो. इथल्या ऐसपैस सभामंडपांमध्ये राज्याभिषेकासारखे मह्त्वाचे सोहळे होत असत. पट्ट म्हणजे अभिषिक्त. त्यावरुन पट्टराणी या शब्दाचा अर्थ अधिकृत राणी असा असावा. 

One of the sample in Temple Monument

काडसिद्धेश्वर (गाईडचे उच्चार काहाडसिद्देस्वरा...काआसी विस्वेस्वरा) काशी विश्वेश्वर, संगमेश्वर, चंद्रशेखर, जंबुलिंगा, पापनाथ मंदिर, जैन मंदिर व लगतची लहान मंदिरे सुरेख आहेतच पण विशेष भावले ते त्रैलोक्य महादेवीने बांधलेले (शंकराचे) मल्लिकार्जुन मंदिर. यावर कोरलेली दुर्गादेवी आणि रामायण-महाभारतातल्या घटना कमालीच्या सुबक आहेत. दगडी मूर्तीच्या चेहर्‍यावरचे जिवंत भाव. लोकमहादेवी राणीने बांधलेले विरुपाक्ष मंदिर याहून सरस. त्याच्या रेखीव कोरीव कामावर नजर ठरत नाही. या सगळ्या मंदिराच्या गाभार्‍यात, खांबांवरच नव्हे तर छतावर सुद्धा अनेक पौराणिक कथानकं चित्रमालिकेच्या स्वरुपात कोरलेली आहेत. याच्यासमोर अत्यंत रेखीव असा महाकाय ग्रॅनाईटचा नंदी आहे. ग्रॅनाईटचे मोठाले पहाड या संकुलामागच्या परिसरात दिसतात. 

शैव-वैष्णव पंथातील तणाव, तो निवळावा म्हणून ’हरिहर’ सारख्या प्रतीकांच्या माध्यमातून झालेले प्रयत्न, उत्तरेकडील, द्राविडी व मिश्र पद्धतीच्या कळसांच्या आरेखनातील फरक अशी बरीच माहिती गाईडने ओघवत्या पद्धतीने दिली. एका मंदिरात देवदासीने देणगी दिल्याचा शिलालेख जुन्या कानडी भाषेत कोरलेला आहे. त्यातले इतर खांब लोकवर्गणीतून बांधल्याचाही निर्देश आहे. परंतु त्या मंदिराच्या बांधकाम व कोरीव कामाची गुणवत्ता ही या दोन मंदिरांच्या तुलनेत अतिशय उणी. 

आपल्या हयातीत घडवून आणलेली सर्वोत्तम रचना हा त्या राण्यांच्या कलाविषयक आस्थेचा विषय असावा, धार्मिक आणि राजकीय कर्तव्य असावे, स्व-रंजनाचे निमित्त असावे की अंत:पुरातल्या सत्तेतील वर्चस्व सिद्ध करण्याचे उपकरण याचे मला कोडे पडले. कारण काही असो, त्यातून निष्पन्न झालेल्या कलाकृती नि:संशय नेत्रसुखद आणि कलेचा इतका उत्तुंग अविष्कार असलेल्या भूमीशी एक भारतीय म्हणून आपली नाळ जोडलेली असल्याचा विलक्षण आनंद देणार्‍या आहेत. 

कलेबाबत आपली, परकी असा दुजाभाव नसावा पण शतकानुशतकं रुजत आलेल्या परंपरांशी जोडलेले आपण नेमके कोण, कुठले याची अस्फुट उत्तरं मिळाल्याने असेल, इथे जे आंतरिक समाधान जाणवत होतं ते कदाचित इतक्याच जुन्या रोमन, चिनी, ग्रीक किंवा इजिप्शीयन कलाकृती पाहताना मिळणार नाही.

Suryamandir

या परिसरात एक मुंबईकर ज्येष्ठ नागरिकांचा ग्रुप हिंडत होता. आमचे मराठी संवाद ऐकून त्यांना आमच्याबद्द्ल कुतूहल वाटलं असावं. त्यातल्या एक बाईंनी न राहवून आमची चौकशी केली आणि ’अय्या माझं माहेर पण अकोल्याचंच’ म्हणत त्या बोलतच सुटल्या. काही अकोल्यातच बालपण गेलेल्या (व्हर्जिनल अकोल्याच्या) मैत्रिणींमध्येही मग उत्साह संचारला. तमक्या शाळेतल्या अमक्या सरांची मुलगी, अय्या ती ढमकी हिची बहिण का वगैरे, पृथ्वी गोलच नव्हे तर अत्यंत चिमुकली असल्याचे सिद्ध करणार्‍या गप्पा सुरु झाल्या.

अकोल्याच्या ८ बायका अशा परप्रांतात बिनदिक्कत एकट्या फिरतायत याचे आणि आमच्या अवतारावरून) आम्ही ’अकोल्याच्या’ अजिबात वाटत नसल्याचे (!!) नवल त्या ग्रुपमधील अनेकांनी व्यक्त केले. इंटरनेटच्या जगात आता असले फरक राहिले नाहीत हो, असे त्यांना ऐकवले शेवटी. मराठी सिरियलमधल्या आचरट पात्रांमुळे व्हर्जिनल मुंबई-पुण्याच्या लोकांच्या त्याबाहेरील विश्वाबद्दल काहीतरी अचाट कल्पना तयार झाल्या आहेत एकंदरीत. 

At the bank of Malprabha

 दमून थोडावेळ संकुलालगतच्या वडाच्या पारावर मलप्रभेच्या किनार्‍यालगत जाऊन बसलो. प्रवाहाच्या विरुद्ध प्रवाहित राहणारी मलप्रभा. ही नदी दक्षिणेकडून उत्तरेकडे म्हणजे उलट दिशेने वाहते त्यामुळे तिला विशेष धार्मिक मह्त्व आहे. तिचा वार्षिकोत्सव साजरा होत असतो.

ऐहोळेला जाण्यासाठी संकुलाबाहेर पडलो तर कानडी लुगड्यातली दहीवाली बाई आशेने आमच्यासाठी ताटकळत बसलेली. तिच्याकडचं मडक्यातलं दही खरोखर रुचकर होतं आणि सिंहगडापेक्षा कितीतरी स्वस्त. ’च्यांगलं दही’ हा एकच मराठी शब्द येणारी कष्टाळू हसरी दहीवाली तिची कहाणी सांगत होती आणि एक पुस्तकविक्रेता ती अनुवादित करुन आम्हाला सांगत होता. पर्यटकांच्या जीवावर गुजराण करणारी ही माणसं कोरोनाच्या दुसर्‍या लाटेनंतर आता कुठे उभी राहतायत तर पुन्हा तिसरी लाट! मंजिरीला आत्ता दही न खाता मडके घेऊन जायचे होते. त्याचे वेगळे पैसे देते हे ती बाईला सांगत होती पण मोजकी मडकी असल्याने बाई तयार नव्हती. अर्थात त्यांचा हा संवाद डंब शेराड्स खेळत हातवारे करत सुरु होता. 

घाई करत 'ऐहोळे'ला निघालो. तिथेही पुन्हा आमची अशीच विक्रेत्यांनी घेरलेली एंट्री. संकुल-स्वरुपाची रचना, गाईडशी घासाघीस. दशावतारापैकी परशुरामाने पित्याच्या मृत्युचा सूड घेऊन परत येताना आपली रक्ताने माखलेली कु-हाड व हात मलप्रभा नदीत धुतले. त्यामुळे तिचे लाल झालेले पाणी पाहून स्थानिक बायका ’अय्यो ...होळे (नदी- अशी कशी) असे ओरडू लागल्या म्हणून या गावाचे नाव ऐहोळे पडले. ही चित्तचक्षुचमत्कारिक कथा गाईडने आम्हाला तारक मेहतामधली दया कानावर हात ठेवून ’हे माँ माताजी’ ओरडते तशी साभिनय सांगितली. 

Aihole  Temple Models

 इ.स ६३४ मध्ये पुलकेशीनच्या स्तुतीपर जैन कवी रवीकिर्तीने रचलेल्या काव्याचा इथला शिलालेख प्रसिद्ध आहे. गाईडच्या म्हणण्यानुसार शिल्पकला, मंदिररचना आणि स्थापत्यशास्त्राची ऐहोळे प्राथमिक शाळा. काल पाहिलेलं बदामी म्हणजे माध्यमिक शाळा, उद्या बघणार आहात ते हम्पी म्हणजे महाविद्यालय आणि बेलूर हे तर विद्यापीठ. त्याच्या म्हणण्य़ाची प्रचिती लगेच आली. ऐहोळेतील देवळांच्या परिसरातल्या रहिवाशांचीच नावं ब्रिटीश काळात नोंदणी करताना त्या त्या देवळाला देण्यात आली आहेत. त्यामुळे इथली

 

Ladkhan Temple details

काही देवळं ’लाडखान देऊळ’, ’हुचिमल्ली त्रिमूर्ती देऊळ’, ’मेगुटी देऊळ’ अशा विचित्र नावांनी प्रसिद्ध आहेत. सर्वात आकर्षक वाटले ते दुर्ग व सूर्यनारायण मंदिर. याच्या प्रदक्षिणा मार्गावरील कारागिरी अद्भुत आहे. इथल्या युगुलांच्या शिल्पांना गाईड ’हैप्पी कप्पल’ म्हणे. त्यातील स्त्रियांच्या पेहराव व केशरचनेवरुन मिनी स्कर्ट आणि साधनाकट हे आपल्याकडे फार पूर्वीपासून असल्याचेही त्याने छातीठोकपणे सांगितले. ऐहोळेचे म्युझियम आम्ही फार झटपट पाहिले कारण बरीचशी बदामीच्या म्युझीयमची पुनरावृत्ती होती. ह्म्पीचेही वेध लागले होते.

Tungabhadra Dam

वाटेत  तुंगभद्रा धरण बघायला गेलो. चांदण्यात चमकणार्‍या विस्तीर्ण गडद निळ्य़ा पाण्यावर धरणाच्या दिव्यांचं प्रतिबिंब सुंदर दिसत होतं. या भव्य धरणाच्या प्रकल्पावर १९४५ पासून प्रमुख म्हणून काम केलेल्या अय्यंगार या अभियंत्याचा पुतळा तिथे उभारलेला आहे. एखाद्या शासकीय अधिकार्‍याच्या वाट्याला असा सन्मान येणं दुर्मिळ आहे. तिथून म्युझिकल कारंजं पाहायला म्हणून गेलो. रस्ता संपेचना. चढतोय, उतरतोय. एकदाचे कारंजापाशी पोचलो. ठरल्या वेळेला कर्नाटक गीत वाजू लागले. मग ’डोन्ट वरी मुस्तफा’ लागले. कारंज्याचा आणि संगीताचा काही ताळमेळ नव्हता त्यामुळे कंटाळून पळालो. गुगलबाईचे न ऐकल्याने जरा चुकत माकत अखेरीस बसवराजदादांनी आम्हाला हम्पी रोडवरील तारांकित मल्लिगी हॉटेलला आणून पोचवले तेव्हा वेबसाईटवर पाहिले चक्क तस्सेच ते निघाल्याचा आणि हम्पीत पोचल्याचा आनंद मनात मावत नव्हता

. 

Hotel Malligi

Badami Travelogue

Hampi Travelogue - part 1

Hampi Travelogue - 2 Last part 

#Hampi #Badami #Pattadakal #Aihole #UNESCO_world_heritage 

बदामी

 

’बदामी’च्या इटुकल्या रेल्वे स्टेशनच्या बाहेर येऊन गाडीसाठी थांबलो तेव्हा फार काही वेगळं दिसत नव्हतं. ये कहाँ आ गये हम! असं वाटेतो तिथून रिसॉर्टकडे जाणारा रस्ता लागला तेव्हा मात्र दुतर्फा हिरवीकंचं भातशेतं आणि त्यामागे महाकाय बदामी लालसर तपकिरी रंगाच्या दगड- शिळा- पहाडांच्या रांगा दिसायला लागल्या.

 पुढे पट्टदकल - ऐहोळे मार्गे हम्पीपर्यंत या बदामी दगड- शिळा- पहाडांच्या राशींनी आणि त्यातूनच साकार झालेल्या अद्भुत लेण्या, गूढ गुहा, देवादिकांच्या रेखीव मूर्ती, नजर पोचेल तिथवर विलक्षण कोरीव नक्षीदार कारागिरीने मढलेली गोपुरं, वेगवेगळ्या शिल्पशैलीत घडवलेल्या देवळा-मंदिरांनी सगळा परिसर कवेत घेतला आहे. लोककथा आणि पुराणकथांमध्ये उल्लेख असलेल्या काळाचे पडसाद इथल्या कलाकृतींवर उमटलेले दिसतात. इतिहासाचे दाखले दिसतात. हा परिसर वैभवशाली हिंदू साम्राज्याच्या गौरवास्पद खुणा मिरवतो त्याचबरोबर आक्रमकांनी केलेल्या विध्वंसाच्या क्लेशदायी जखमा देखील. 

इतिहास, पुरातत्त्वशास्त्र, स्थापत्यशास्त्र, वास्तुरचना तसेच वेगवेगळ्या कलांमध्ये रस असणार्‍य़ांनी, स्वत:मध्ये रमायला आवडणार्‍यांनी इथे आवर्जून यावं. टूर म्हणजे डान्स, मस्ती, कल्लाच हवा अशी अपेक्षा असणारी, ’तुटक्या कळसात- दगड धोंड्यात काय पाहायचं’ किंवा ’बापरे अजून किती चालायचंय?’ म्हणणारी मंडळी, ये आपके लिए नही है। मैत्रिणींसह केलेली मागची गोवा ट्रीप म्हणजे आतून बाहेरचा प्रवास होता. ह्म्पी-बदामी हा बाहेरुन आतला प्रवास आहे. गोव्याहून आल्यावर काही दिवस आम्ही मनातल्या मनात नुसते नाचत होतो. हम्पीहून आल्यावर मूक झालो आहोत. अर्थात निघताना आमचा ’लेट्स एक्स्प्लोर’ एवढाच साधा सोपा उद्देश होता. बाकी मिळालं ते सगळं बोनस.

Staircases between caves

राहण्यासाठी ’होम स्टे’चा पर्याय निवडला तर स्थानिक संस्कृतीशी, भूभागाशी आपण जास्त चांगले कनेक्ट होऊ शकतो पण त्यासाठी निवांत मुक्काम हवा. इथे खायला जगभरातले पदार्थ उपलब्ध असले तरी तिथल्या लुसलुशीत ’आप्पे’ आणि खरपूस ’अक्की रोटी’ ची चव काही वेगळीच. बिसीबेळी भात खायचा तेवढा राहिला. तिथल्या उपाहारगृहात विशेष आवडलेली गोष्ट म्हणजे जपानी चहापानात वापरतात तशी बुटकी लांब टेबल्स. बाजूला मस्तपैकी मांडी घालून बसायचं. ताटलीत हिरवंगार तुकतुकीत केळीचं पान ठेवून ते वाढणार. दुपारच्या जेवणात आम्ही शक्यतो स्थानिक पदार्थांना प्राधान्य द्यायचो. कर्नाटकमधली स्वच्छता आणि शासनाच्या पर्यटन विभागाची कामगिरी आजही चोख आहे. प्रत्येक महत्वाच्या स्पॉटसाठी व्यवस्थित पार्किंग आणि प्रसाधनगृहाची सोय. माहितीचे आवश्यकतेनुसार फलक. आधीच्या कूर्ग-उटी-म्हैसूर ट्रीपमध्येही ही वैशिष्ट्य जाणवली होतीच. 

Astonishing carving in the caves

 बदामी, पूर्वी वातापी म्हणून ओळखले जाई. कर्नाटक राज्यातल्या बागलकोट जिल्ह्यातलं बदामी इ.स. 540 ते 757 पर्यंत चालुक्य राजवटीचं राजधानीचं शहर होतं. चालुक्य वंशातील पुलकेशीन (पहिला) याने ही राजधानी स्थापन केली. त्याचा मुलगा कीर्तिवर्मन (पहिला) याने पुढे तिथे गुहा, मंदिरं निर्मिली. पल्लवांनी इ.स 642 मध्ये बदामी काबीज केले परंतु पुढे इ.स 654 ला पुलकेशिन (द्वितीय)चा मुलगा विक्रमादित्य याने त्यांचा पराभव केला. कंटाळू नका. सोळाव्या लुईइतकं लांबलचक प्रकरण नाही हे. त्यानंतर बदामीवर राष्ट्रकूटांनी राज्य केलं व नंतर त्याचा विजयनगर साम्राज्यात समावेश झाला. पुढे मुघल आक्रमणापासून इंग्रजी अंमलापर्यंत शहराची बरीचशी वाताहत झाली. एके काळच्या राजधानीच्या राजस खुणा मात्र बदामीत जागोजागी आहेत. 

बदामीत विशेष काय बघायचं - एकदा तिथल्या बदामी केव्हज जवळ गाडी पार्क केली की म्युझीयम, अगस्त्य लेक, भूतनाथ मंदिर आणि बदामी किल्ला सगळं जवळपास आहे आणि पायी चालत पाहायचं आहे. बदामीत माकडांचा सुळसुळाट आहे. केव्ह समोरच्या परिसरात गाई, बकर्‍या, क्वचित डुकरं आणि चपळ माकडं पर्यटकांसह गुण्यागोविंदाने नांदत असतात. अनघाची पर्स एका माकडाने ओढली, दुसर्‍याने पाडली, तोवर आम्ही त्यांच्या वरताण कलकलाट करुन ती ताब्यात घेतली. बदामीतली बाकी सर्व स्थळं मग आम्ही आपापल्या पर्सला मिठी मारुन दुसरा डोळा माकडांवर ठेवूनच पाहिली. हा माकडांचाच प्रदेश आहे पण प्रत्येक ठिकाणच्या माकडांचं वागणं मात्र वेगळं आहे. आपण पुणेरी असे, नागपुरचे तसे म्हणतो तसंच काहीसं. 

Badami Caves

तर- बदामी केव्हज ! अवाढव्य बदामी दगडात कोरलेली ही ४ लेणी आहेत. पहिली आणि दुसरी लेणी उत्तर दख्खन शैलीत कोरली आहे तर तिसरी लेणी नागरा आणि द्रविड शैलीत. पहिली तीन लेणी हिंदू प्रतीकं दर्शवतात तर चौथी लेणी जैनांची आहे. पायवाटेवरचे दगड राखाडी आहेत. इथलं कोरीव काम अत्यंत रेखीव आहे आणि विशेष म्हणजे प्रमुख शिल्पकारांचा- कारागिरांच्या नावाचाही तिथे उल्लेख आहे. अभंगातल्या तुका म्हणे, नामा म्हणे सारखी शिल्पकारांची ’सिग्नेचर’ तिथे पाहून फार बरं वाटलं. पहिली केव्ह काहीशी अनाकर्षक किंवा साधारण वाटली. मग वर वर एक एक केव्ह पाहत जाऊ लागलो तसतसं त्यातली विलक्षण कलाकारी, त्या दगडाचा थंडगार स्पर्श, तिथून अद्भुत दिसणारा अगस्त्य लेक हे सगळं फारच विलोभनीय वाटू लागलं. केव्ह उतरल्यावर समोरच एक दगडी लालसर कोरीव खांबांवर राखाडी पांढरा घुमट असलेली मशीद दिसली. अशा चमत्कारिक रचनेवरुन तो घुमट देवळाचा कळस उद्ध्वस्त करून बांधला असावा हे उघडच आहे. अशा विचित्र विसंगत वास्तू पाहून वाईट वाटलं. मशिदीजवळून पुढे लहान गल्ल्या आणि बारक्या बकर्‍यांमधून वाट काढत आम्ही म्युझियमपाशी पोचलो.

 वाटेत एक सुघड, तीन कळसांचं सुरेख मंदिर उन्हात चमकत होतं. त्याच्या अगदी समोरच्या घरातली बाई तिकडे पाठ करुन लाल मिरच्या सुकवायला पसरत होती. अभिषेक ऐश्वर्याच्या सौंदर्याचं रोज रोज काय कौतुक करणार म्हणा ! तसंही कलाबिला या सगळ्या भरल्या पोटी आणि फावल्या वेळात करायच्या गोष्टी असतात.

म्युझियम अगदी आखीव नेटकं आहे. भटक्या आदिमानवापासून उत्क्रांत होत गेलेल्या आजच्या माणसाचा परामर्श उत्खननातून सापडलेल्या त्याच्या प्रगती आणि अधोगतीच्या खुणांची मांडणी करून घेण्यात आला आहे. तत्कालिन नाणी, हत्यारं, वस्तू अंदाजे त्या त्या कालखंडाचा उल्लेख करुन व्यवस्थित काचेआड ठेवलेल्या आहेत. त्यासह अनेक सुस्थितीतील मूर्ती, काही खंडलेल्या मूर्ती ,स्थापत्यशैलींचे विविध नमुने तिथे ठेवलेले आहेत. तीर्थंकरांच्या एका सुबक मूर्तीपाशी दोनच साध्या ओळी लिहिल्या होत्या. हे जग-भवसागर म्हणजे तीर्थ, यातून पार होऊन किनार्‍यावर (मोक्षाप्रत) नेतो तो तीर्थंकर. 

Badami fort Entrance

म्युझीयमच्या समोरच दुपारच्या उन्हात चमकणारा अगस्त्य लेक आणि उजवीकडे बदामी किल्ल्याचं प्रवेशद्वार. दारातल्या उंच दगडी पायर्‍यांवर ’वेडा राघू’ बघत विसावलो. मग किल्ला चढून एक एक कातळ ओलांडत पार वरच्या देवळापर्यंत गेलो. तिथून आता मघाशी पाहिलेल्या केव्हज समोर दिसत होत्या साधारण किल्ल्याइतक्याच उंचीवर. खाली प्रवेशापाशी बसलेले २ चौकीदार सोडले तर किल्ल्यावर फक्त आम्हीच होतो. ओमायक्रॉनमुळे असेल किंवा नाताळच्या सुट्ट्या संपल्यामुळे असेल पर्यटकांची संख्या रोडावली होती. पुलकेशीनने बांधलेल्या या किल्ल्यावर मध्ये आणि अगदी वर असे दोन भव्य आणि आता काहीसे भग्न शिवालय आहेत. त्याला तिकीट विक्रेता आप्पर एन लोव्वर पॉइंट म्हणत होता.

Straightening huge rocks at Badami fort

आम्हाला लव्हर पॉईंट ऐकू आले. आम्ही तिथे असताना अचानक लालतोंड्या मोठाल्या माकडांच्या आपसात हाणामार्‍या सुरु झाल्या. मी कड्यावरच्या पट्टीवर उभी असताना त्यापैकी एकाने जवळ धपकन उडी मारली. आम्ही दोघेही एकमेकांना घाबरुन त्या पट्टीवर खो खो खेळू लागलो, शेवटी मी कशीबशी खाली उडी मारली. दरीत नव्हे. त्यांचे कर्कश्य चीत्कार ऐकून आमची इतकी सटारली की आम्ही आप्पर पाईंटकडे जायचा विचार रद्द करून वेगात खाली उतरलो. 

Bhutnath Temple with Agastya Lake

समोरच्या अगस्त्य लेकला वळसा घालून भूतनाथ मंदिराकडे गेलो. तळ्याकाठी स्तब्ध उभं असलेलं हे निर्जन शांत सुघड मंदिर बदामीमधलं सर्वात देखणं दृश्य वाटलं मला. 

इ.स. ७००-७२५ च्या सुमारास हे बांधण्यात आलं. आत दगडी घडीव शिवलिंग आणि अश्राप चेहर्‍याचा सावळा काटकुळा पुजारी. या मंदिराच्या सभामंडपातून दिसणारी लगतची लहानशी मंदिरं, डावीकडे केव्ह, उजवीकडे किल्ला आणि समोर संथ तळ. हे तळं निसर्गनिर्मित आहे. अगस्ती ऋषींच्या नावावरुन त्याचं हे नाव पडलंय. इथे विष्णूपत्नी भूदेवी व लक्ष्मीचा वास असल्याच्या आणि इथल्या पवित्र पाण्याच्या प्राशनाने आजार बरे होत असल्याच्या कथा सांगितल्या जातात. सभामंडपात आम्ही बराच वेळ शांतता पीत स्तब्ध बसून राहिलो. पोटातले कावळे फारच ओरडू लागल्यावर नाईलाजाने निघालो. पुन्हा त्या बकर्‍या, गल्ल्या ओलांडत पार्किंगपाशी पोचलो. 

Local Irkal Saree shop

रिसॉर्टच्या मॅनेजरने त्याच्या (किंवा कमिशन असलेल्या) इरकली साड्य़ांच्या दुकानाचे कार्ड सकाळीच देऊन ठेवले होते. संध्याकाळी तयार होऊन आम्ही आधी बाणशंकरी देवीला गेलो. टिपिकल दक्षिण भारतीय देवस्थान. सकाळी कदाचित इथे खूप प्रसन्न वाटत असावं. आता मात्र बाहेरची दुकानं धूळभरली शटर ओढलेली. एक नवं जोडपं दर्शनाला आलेलं. बाईच्या सावळ्या चेहर्‍यावर कसलेही भाव नाहीत. केसात तिथल्या पद्धतीनुसार भरगच्च गजरे. पुरुष हातात नारळ धरून मख्ख उभा. मग अजून काही नातलग त्यांना चिकटून भराभर फोटो काढू लागले. बाकी शांतता. आत भगभगीत तरीही मलूल वाटणारे पिवळे दिवे. थंडगार फरशी. आडव्या बारच्या सहाय्याने तयार केलेली दर्शनबारी वगैरे. दगडी प्रवेशद्वाराला दिलेले कृत्रिम भडक रंग पाहून आमचा उत्साह बराचसा मावळला. शहाळं प्यायल्याने आणि इरकल खरेदीच्या आठवणीने तो पुन्हा उफाळून आला. 

परतीच्या रस्त्यावरच्या साडीच्या त्या दुकानात एकदम ८ बायका शिरलेल्या पाहून विक्रेती हरखली. तिने इरकल साड्यांची रास लावली पण तेच ते हिरवे, जांभळे रंग पाहून आम्ही बॅकसीटवर आलो. दुकानभर पसरलेल्या शेकडो साड्यांच्या ढिगामध्ये मुंडकं घालून मनासारख्या २ साड्या खरेदी करुन अखेर मीनल आणि मंजिरीने आमची लाज राखली. 

परतलो आणि रिसॉर्टच्या लॉनवर हुडहुडत्या थंडीत अखंड गप्पांमध्ये वेळ मिळेल तेवढं जेवलो. 8 पैकी चार जणी सासूग्रस्त व 4 नॉर्मल असल्याने सर्वांनी वक्ता श्रोता जोड्या लावून घेतल्या. श्रोत्यांना 'खरंय' किंवा 'हो का गं! 'एवढंच संभाषण allowed होतं.

बदामीतला मुक्काम सकाळी न्याहारीनंतर संपणार होता. दुसर्‍या दिवशी पट्टदकल आणि ऐहोळे ही दोन गावं बघायची होती. हम्पीबद्दलची उत्सुकता तर आता खूपच वाढली होती. 

Pattadakal Aihole Travelogue

Hampi Travelogue - part 1

Hampi Travelogue - 2 Last part 

#Hampi #Badami #Pattadakal #Aihole #UNESCO_world_heritage 

ते आणि आपण : US | India

 गेल्या काही लेखांमध्ये अमेरिकेतल्या फिलाडेल्फिया परिसरातली स्थळं आणि घटनांचं धावतं वर्णन होतं. आज मात्र फक्त काही तुलनात्मक नोंदींबद्दल.

दरम्यान एक सुंदर कॅथेड्रल पाहिले होते. गाभारा म्हणता येईल असा मुख्य भाग भव्य होता, छत मान दुखेल इतके उंच, सुरेख आरस्पानी कोरीव काम. तिथली प्रकाशयोजना तर खिळवून ठेवणारी होती. तळघरात Bishop धर्मगुरुंचे बाप्तीस्मा, लग्न, अंत्यविधी इ. प्रसंगानुसार वेगवेगळे पोशाख काचेच्या कपाटात टांगलेले दिसत होते. जवळच महिला प्रसाधनगृह होते. तिथे चक्क सॅनिटरी नॅपकीन्स ठेवलेले होते. कॅथेड्रलमध्ये !! मासिक धर्म व धर्म याची गल्लत न करता त्याचा इतका शांतपणे स्वीकार आपल्याकडे होईल का! गोव्याला मंगेशीच्या देवळाबाहेर ’अशा’ महिलांनी प्रवेश करु नये, असे स्पष्ट लिहिले आहे. अनेक धार्मिक ठिकाणी असे लिहिलेले असते किंवा अध्याहृत असते. जिला त्रास होतो, आराम हवा आहे ती अशा वेळी मंदिरात काय कुठेच जाणार नाही, जाऊही नये पण जी खास तिथे दर्शनाला आली आहे तिला या कारणाने दर्शन नाकारणे मग ते ’देवी’चे देऊळ असले तरी, हे सगळे अतार्किक तर आहेच पण दुर्दैवी आहे. ती सूचना वाचताना मला हे कॅथेड्रल पुन्हा आठवले होते.

मी आता सौ चिकन खाके शाकाहारी झालेली बिल्ली असल्याने रोजचे जेवण ही एक दिव्य परिक्षा असे. आपल्याकडे पाहुण्याला तो हात आडवा धरुन गयावया करेतो आग्रह केला तरच आपण चांगले यजमान असल्याचं सिद्ध होतं असं आपण मानतो, त्यात अर्थात भारतीय आतिथ्यशीलतेचा भाग असतो हे खरंय तसंच वाढत्या वयाबरोबर आपल्याकडच्या आग्रहाची भीती वाटू लागते हे ही. इकडे आम्हाला किचनमध्ये कुठे काय आहे ते होस्ट दाखवून देत. स्वागताची मेजवानी आटोपली की त्यांचे कर्तव्य संपे. गोदरेज कपाटाहून मोठ्या फ्रीजमध्ये दूध, लोणी, जॅम, चीज, भाज्या, ज्यूसेस आणि सॉसेस हे किमान असायचेच. घरात पाव आणि तांदूळ असत. त्यामुळे पोळी जरी मिळत नसली तरी आम्ही संशोधन करुन बरेच इंडोवेस्टर्न खाद्यप्रकार शोधून काढले. बाहेर गेलो की मात्र आमची विशेषत: माझी पंचाईत होई. मोठ्या क्लब मिटिंग असल्या की आपल्या अ‍ॅवॉर्ड फंक्शन सारखी गोल टेबलांची रचना असे. बोके आणि मांजरींना सुटाबुटात बसवले तर जसे दिसेल तशी मंडळी आजूबाजूला असत. ते खात असलेले पदार्थ अनोळखी असत. एकदा व्हेज प्लॅटर मागवली तर बशीत हे माँ माताजी!! उकडलेली भेंडी आणि परतलेली अळणी पानकोबी आली. बरं हॉटेलमधला मेनू पण इतक्या फॅशनेबल शब्दात लिहिलेला असे की त्यावरुन आत काय घातलंय याचा अंदाज येत नसे. धिप्पाड सहा फुटी वेटरशी एकमेकांना समजेल अशा इंग्लीशमधली चर्चा निष्फळ ठरली तर ज्यूस मदतीला येई. हॉटेलमध्ये आपल्याकडच्यासारखं पाणी आणून ठेवलेलं नसे. कोणतंही पेय इतकं काठोकाठ भरुन देत की आम्ही ’खाली ग्लास’ मागवून ते शेअर करत असू पण पानात काही टाकत नसू. त्यांना हे विचित्र वाटे कारण तिकडे सहसा आई पण मुलाचे उष्टे खात नाही. एकंदर ’टाकणे’ हा प्रकार तिकडे अगदी सर्वसामान्य आहे. टाकणं हा अन्नब्रह्माचा अपमान आहे मग बिल कुणी का देईना हे आम्ही त्यांना समजावून सांगत असू.आपल्याकडे सुद्धा अन्न टाकणे प्रकार असतोच पण अमेरिकेत दिवसभरात जितकी अन्नाची नासाडी दिसते त्यात एक विकसीनशील देश त्या दिवसापुरते पोट भरू शकेल असे वाटते. 

व्हिक्टर्स कॅफे नामक १०० वर्षांची परंपरा असलेल्या एका आगळ्यावेगळ्या उपाहारगृहात आम्ही गेलो होतो. आम्ही व फिली क्लबचे ५,६ जण मिळून. चपळ हालचाली करणारे चुणचुणीत वेटर आणि वेट्रेस अगदी तरुण विद्यार्थी असावेत असं वाटत होतं. अचानक घंटा घणघणली. दरवाज्यात उभ्या असलेल्या वेट्रेसने खड्या आवाजात एक छोटीशी कथा सांगितली. फ्रेंच राजकन्या आणि तिचं दुभंगलेलं हृदय असं काही त्यात होतं. हे सांगून होताच आम्ही दचकलो इतक्या तार स्वरात ती गाऊ लागली. आपल्या संगीतनाटकांमधल्या पदांसारखा हा ओपेरावजा गायनप्रकार होता. ती वेट्रेस त्याचे शास्त्रोक्त प्रशिक्षण घेत होती असे कळले. असे अनेक होतकरु कलाकार तिथे गायक कम वेटर म्हणून काम करतात आणि आपली कला सादर करतात. हेच या कॅफेचं वैशिष्ट्य. इथला अनुभव म्हणे त्यांच्या कलाविश्वातील करियरमधला मह्त्वाचा टप्पा मानला जातो. तसंही तिथे कामाचा आणि खानदान की इज्जतचा काही संबंध नसतो. एका उच्चभ्रू जोडप्याने तर आम्हाला त्यांची मुलगी सकाळचं कॉलेज आटोपल्यावर संध्याकाळी जिथे वेट्रेस म्हणून काम करायची त्या रेस्टॉरंटला आवर्जून जेवायला नेलं होतं. (तर हे गायन प्रकरण आटोपल्यावर आमच्या ग्रुपमधल्या एकाचा वाढदिवस केक मागवून आम्ही साजरा केला आणि ’बार बार दिन ये आये’ हे आपलं युगानुयुगाचं कंपलसरी बड्डेसॉंग कोरस मध्ये म्हटलं. उपस्थितांसाठी अगम्य असणार्‍या या गाण्यात शेवटी ’हॅपी बर्थडे टू यू’ हा भाग इंग्लीशमध्ये असल्याने सर्वांना कळला आणि अख्ख्या हॉटेलमधल्या मंडळींनी टाळ्या पिटून ग्लासेस उंचावून त्याला विश केलं.) कोणत्याही कामाला कमी न लेखणे हा अमेरिकेचा मला सर्वात आवडलेला गुण.

एका ग्रामपंचायतीला (नाव टाळते आहे) भेट दिली असताना तिथल्या समुपदेशिकेला गावातल्या सोयी आणि समस्यांबद्द्ल विचारले. एक तर अशी पोस्ट तिथे असणं हे मला नवलाईचं वाटलं. आपल्याकडच्या पंचायत समिती किंवा तत्सम कचेर्‍यात गेल्यावर आपण अगदी अडाणी असल्याचं फीलिंग येतं. इकडे व्यवस्थित पाट्या, हसरी देखणी स्वागतिका. छताला झुलणारं एकही जाळं नाही, मध्ययुगीन काळातले वाटणारे निराशावादी पंखे नाहीत. फायलींवर धूळ असायला फायलीच नाहीत कारण सगळीकडे चकचकीत कपाटं. हा, तर त्या समुपदेशिकेला त्या पोस्टींगचं कारण विचारलं. ती म्हणाली, १२-१३ वर्षांच्या कुमारी माता ज्याला ते किड्स प्रेग्नंसी म्हणतात त्याचं प्रमाण खूप जास्त आहे. मोठ्या हॉस्पीटलमध्ये प्रसूतीचा खर्च प्रचंड. शाळेतल्या मुलींना लैंगिक शिक्षण देण्याऐवजी गर्भनिरोधक वाटावी लागणं, शाळेत सोबत कोणी हत्यार, बंदूक आणलेली नाही ना हे तपासण्यासाठी मेटल डिटेक्टर बसवावे लागणं ही तिथली शोकांतिका ऐकून धस्स झालं. योग्य अयोग्य याची निवड करण्याची समज वाढवण्याऐवजी ते तात्पुरती मलमपट्टी करतायत असं जाणवलं. नंतर सॅल्व्हेशन आर्मी (पुनर्वसन) केंद्र पाहिलं. तारवटलेल्या लालसर डोळ्यांचे, भकास चेहर्‍याचे गर्दुल्ले किंवा पियक्कड तिथे टीव्हीवर चमत्कारिक सिनेमा पाहत कसेही वेडेवाकडे बसले होते. कर्कश्य संगीत सुरु होतं. चित्रविचित्र कपडे, पिळापिळाच्या केशरचना, बहुतेक सगळे ब्लॅक. संसार टिकण्याचं प्रमाण कमी, पोरांचं लेंढार सांभाळत एकटं राहिलेल्या नशेच्या आहारी गेलेल्या, डिप्रेशनमधल्या जंकफूडच्या अतिसेवनाने लठ्ठ झालेल्या बायका, अशा एकल पालकांची भणंग बेकार अल्पशिक्षित मुलं. हे सुद्धा चकाकत्या अमेरिकेचं विदारक रुप आहे. आपल्याकडेही आता या समस्या खूप वाढत असल्या तरी याबाबतीत आपण त्यांच्यापेक्षा थोडे मागासलेले आहोत.

एका होस्टच्या मित्राला आम्हाला काही ठिकाणं दाखवायची जबाबदारी दिली होती. रस्त्यात मध्येच गाडी थांबवून त्याने आम्हाला एका घराशी नेलं. घर अगदी टिपिकल अमेरिकन पद्धतीचं. एका बाजूला गॅरेज, हिरवंगार लॉन, घराची पांढरी आणि राखाडी पण टवटवीत रंगयोजना. घर बंद होतं. मागच्या खिडकीत एक वेगळाच शोपीस लटकत होता. त्याने त्यावरुन हात फिरवला. ’अजूनही हा इथंच आहे’ म्हणत हसला. आम्हाला काही कळेना. मग त्याने सांगितलं की तो आणि त्याची आधीची बायको इथे ५ वर्ष राहत होते. मग आम्ही हं म्हणणार तर तो पुढे म्हणाला की हे घर त्या बायकोच्या आधीच्या नवर्‍याचं आहे. आम्ही ’जोड्या लावा’ खेळत होतो तोच तो म्हणाला की त्याच्या बायकोचा (ह्याच्या) आधीचा नवरा म्हणजे घराचा मूळ मालक आणि त्या नवर्‍याची आताची बायको सध्या तिथे राहतात पण ते नेमके कुठेतरी गेलेले दिसतायत. हे घर आतून खूप सुंदर आहे आणि वाटेवरच होतं म्हणून तुम्हाला जस्ट दाखवायला आणलं होतं. हे सगळं ऐकून आम्हाला घेरी यायची बाकी होती. या क्षेत्रात भारतीय फारसे मागे नसले तरी त्यात अद्याप तरी इतकी चक्रवाढ व्याजाची गुंतागुंत निर्माण झालेली नाही. आपलं ८ वं लग्न (चुभू देणेघेणे)  आपल्याच पहिल्या नवर्‍याशी पुन्हा करणारी एलिझाबेथ टॆलर आठवली. आम्हा सर्वांचे आधीचे आणि आत्ताचे नवरे व बायका तेच असल्याबद्दल आम्हाला एकदम हायसे वाटू लागले. :-)  

शेवटी एक नोंद राजकारणाबद्दल. गांधीजी ही तेव्हा बहुतेक मध्यमवर्गीय अमेरिकनांना माहित असणारी महत्वाची एकमेव भारतीय व्यक्ती होती. वॉशींग्टनला भारतीय वकिलातीसमोर त्यांचा पुतळा आहे. आपल्याइकडे मात्र अमेरिकेच्या राजकारणावर तावातावाने चर्चा होते. आपल्याला नुसते त्यांचे राष्ट्राध्यक्षच नव्हे तर मोनिका ल्युएन्स्कीपासून मिशेल ओबामापर्यंत, रिपब्लिक डेमोक्रॅट पक्षांबद्दल बरच काही माहित असतं. त्यांना आपली बीजेपी, कॉंग्रेस वगैरे काहीही माहित नसायचं (तेव्हा तरी) लिंबूटिंबू पक्ष तर जाऊच द्या. कारण अमेरिका हेच त्यांचं जग आहे. मार्क ट्वेनने उपरोधाने म्हटलं होतं, अमेरिकेला भूगोल कळावा म्हणून बहुतेक जगात युद्ध होत असावीत. तर तेव्हा ओबामा आणि हिलरीपैकी कुणाला तिकिट मिळेल याची चर्चा होती. माजी अध्यक्षाची बायको म्हटल्यावर ती जास्त प्रसिद्ध असेल असं मला वाटलं होतं. प्रत्यक्षात या महासत्तेची अध्यक्ष एक स्त्री कधीच होऊ शकत नाही हेच जनतेचं साधारण मत असल्याचं आमच्या लक्षात आलं. आजही कमला हॅरिस उपाध्यक्ष आहे, अध्यक्ष नाही. आपल्याकडे एका दशकाहून जास्त इंदिरा गांधी पंतप्रधान होत्या. ममता, जया, मायावती, सुषमा स्वराज यांच्यासारख्या भिन्न मतप्रवाहाच्या, विवाद्य पण पंतप्रधानपद सांभाळण्याचं पोटेन्शिअल असलेल्या आणि अत्यंत यशस्वी राजकीय कारकीर्द करणार्‍या महिला आठवून मला जरा बरं वाटू लागलं.

आज इतकंच.  ☺

Tip- The context is Year 2007