ही कुजबूज कसली !

रोज सकाळी आपल्याला जाग येते ती मोबाईलमधला गजर ऐकून. आवाजाच्या साथीने स्पर्धेच्या नव्या दिवसाची सुरूवात होते. दरवाज्यावरील घंटी, मोबाईल रिंगटोन, भाजीवाल्यांच्या हाका ऐकू येऊ लागतात. वाहतूक वाढल्यावर हॉर्नचे कर्कश आवाज, वाहनांचे आवाज, मोठ्याने बोलणार्‍या माणसांचे आवाज, विविध यंत्रांचे वैतागवाणे आवाज, टीव्हीवरचे आवाज असे सभोवतालचे आवाज आपल्याला वेढून टाकतात. या कलकलाटाचा, आयुष्यातील ताणतणावांचा आपल्यावर नकळत परिणाम होत असतो. अस्वस्थता वाढत जाते. शांतता हवीशी वाटू लागते. मात्र एका मर्यादेनंतर नुसतीच शांतता देखील भयाण वाटू शकते. त्याऐवजी हवेहवेसे आवाज ऐकता आले तर !

चित्तवृत्ती प्रसन्न करणारे, मन शांत करणारे, गुदगुल्या झाल्यासारखी सुखद जाणीव निर्माण करणारे, अलगद शिरशिरी आणणारे, कुजबुज करत हळूवार संवाद साधणारे आणि हलकेच तणावमुक्त करणारे !! अशा हव्याहव्याशा आवाजांची भली मोठी दुनिया ’व्हिस्परींग व्हिडीओ’च्या माध्यमातून इंटरनेटवर अवतरली आहे. अशा आवाजांमुळे निर्माण होणार्‍या संवेदनेला ASMR म्हणजेच ऑटोनॉमस सेन्सरी मेरिडियन रिस्पॉन्स असे म्हणतात. नॉर्थंब्रिया विद्यापीठातील मानसशास्त्र विभागाच्या पाहणीनुसार नैराश्य, निद्रानाश, आत्मविश्वासाचा अभाव अशी लक्षणे असणार्‍या व्यक्तींवर ASMR व्हिडिओचा प्रचंड प्रभाव पडतो. त्यांनी रोज ५ मिनीट जरी ASMR अनुभवले तर ते त्यांच्यासाठी अतिशय लाभदायक ठरते. सुरुवातीला काहीतरी फॅड वाटणारे ASMR व्हिडिओ आज जगभरात ट्रेंडिंग आहेत.

ASMR फूड व्हिडीओ तर युवापिढीच्या आकर्षणाचे केंद्र ठरू लागले आहेत. यात खाद्यपदार्थांचा वापर करून मिसळणे, ओतणे, फेटणे, चिरणे, तळणे, कुस्करणे, घोट घेणे, घास घेणे, चघळणे अशा कृती दाखवत त्या घडत असताना होणारे लुब्ध करणारे आवाज ऐकवले जातात. इथे ASMR चा अर्थ ’मेंदूचा मसाज’ असा घेतला जातो. विचारांनी गजबजलेल्या मेंदूला सैलावणारा मसाज. अर्थात ग्राहकाच्या मेंदूचा. गेल्या वर्षी दिवाळीमध्ये निलॉन कंपनीने आपल्या जाहिरातीत हे ASMR तंत्र वापरले होते. या जाहिरातीने करकरीत कैरी, टवटवीत मिरच्या चाकूने सपकन कापल्याचे, मोहरी तडतडल्याचे आवाज, ढोकळ्यावर घातलेल्या फोडणीचा चुर्र आवाज, चकली तळण्यासाठी कढईत सोडताना होणारा तेलाचा आवाज, जिलेबीतून पाक ठिबकतानाचा मधुर आवाज, कुकरच्या शिटीचा आवाज इ. वर भर देऊन ग्राहकाला स्क्रीनवर खिळवून ठेवले होते. पदार्थाच्या जाहिरातीच्या व्हिडिओमधला वेफर्स खातानाचा कुरुम कुरुम आवाज, किटकॅटचा तुकडा चावतानाचा क्रिस्पी आवाज या सगळ्याचा ASMR शी त्यामुळे ग्राहकाला त्या उत्पादनाविषयी ओढ वाटण्याशी म्हणजेच व्यवसायाशी थेट संबंध आहे. गेल्या वर्षी IKEA या जागतिक स्तरावरील कंपनीने ’ऑडली आयकिआ’ नावाची जाहिरात मालिका सुरू केली. यासाठी त्यांनी ASMR-शैलीतील सहा व्हिडिओंचा वापर केला होता.

ASMR चे इटिंग व्हिडीओ मात्र मला विचित्र वाटले. अनेक प्रकारच्या पदार्थांची रास मांडून कोणीतरी स्लर्प, चपॅक, मचमच असे अजब आवाज करत खातंय आणि आपण ते पाहत बसलोय हेच मला चमत्कारिक वाटले पण व्ह्यूज बघता लोकांना ते ही आवडत असावेत.

दहा वर्षांपूर्वी, कॅमेऱ्याकडे पाहून कुजबुजत बोलणे हे एक करिअर असू शकते असे कोणी म्हटले असते तर तो वेडेपणा वाटला असता. परंतु आता अशा प्रकारची ध्वनी निर्मिती ही अनेकांच्या उपजीविकेचे मह्त्वाचे साधन ठरली आहे आणि ASMR हा अनेकांच्या जीवनशैलीच भाग झाला आहे. बॉब रॉस या चित्रकाराने एकदा चित्राविषयी हळूवार आवाजात बोलत, प्रत्यक्ष चित्र रेखाटताना कॅन्व्हासवर ब्रशच्या फटकार्‍यांचा मोहक आवाज काढत , सतेज रंगांचा वापर करून एक चैतन्यमयी वातावरण निर्माण केले होते. ही अभावितपणे झालेली पहिली ASMR निर्मिती मानण्यात येते. कदाचित आईने गुणगुणलेली अंगाई ही प्रत्येकासाठी ASMR ची खर्‍या अर्थाने पहिली पण नोंद न झालेली प्रचिती असावी.

आता अशा सगळ्या निर्मिकांना ASMRटीस्ट (कलाकार) म्हटले जाते. ते वेगवेगळ्या कल्पक कहाण्या तयार करतात, त्यात या आवाजांचा समावेश करतात आणि प्रेक्षकांना त्यात गुंतवून ठेवतात. हे कलाकार अर्थातच कुजबुजत आपल्याशी संवाद साधत असतात. व्हिस्परींग व्हिडिओ निर्मितीसाठी जगविख्यात असलेल्या जिबी या यूट्यूबरचे ४४ लाख चाहते आहेत. ती या क्षेत्रात सतत नवनवे प्रयोग करत असते. कधी ती डॉक्टर असते तर कधी अंतराळवीर. अशा वैविध्यामुळे तिच्या व्हिडिओंना विशेष पसंती मिळते. युट्यूबवर ASMR चे अंदाजे ५ लाख चॅनेल्स आहेत. त्यावर सुमारे अडीच कोटी व्हिडिओ आहेत आणि #ASMR हॅशटॅगला विविध प्लॅटफॉर्मवर अब्जावधी व्ह्यूज आहेत. काही सर्वात लोकप्रिय व्हिडिओ तर २ कोटीहून अधिक वेळा पाहिले गेले आहेत.

२०१० मध्ये ASMR हा शब्द सर्वप्रथम वापरला तो जेनिफर अँलन नावाच्या महिलेने. एका स्वास्थ्यविषयक फोरमवरील लोकांशी ती विशिष्ट आवाजांमुळे अनुभवता येणार्‍या संवेदनांबद्दल बोलली. तेव्हा ती नेमके काय सांगते आहे ते कोणालाच फारसे समजले नाही. जेनिफर निराश झाली पण तिने ’ऑटोनोमस सेन्सरी मेरिडिअन रिस्पॉन्” नावाचा ग्रुप सोशल मिडियावर तयार केला. हा ग्रुप ASMR नावाने ओळखला जाऊ लागला. ही संवेदना ज्यांनी ज्यांनी अनुभवली आहे अशा सर्वांना या ग्रुपमध्ये सामावून घेणे एवढाच तिचा उद्देश होता. कालांतराने हा समुदाय वाढत जाऊन जागतिक पातळीपर्यंत पोचला. यावरील लोक तनामनाला निवांतपणाची जाणीव देणार्‍या नवनव्या आवाजांच्या शोधात असतात. त्याला ते ट्रिगर म्हणतात. सुरुवातीला अनेकांनी या आवाजांचा विशेषत: व्हिस्परींगचा संबंध लैंगिक उद्दीपनाशी जोडून गल्लत केली होती पण अभ्यासकांनी या दोन्हीचा एकमेकांशी संबंध नसल्याचा निष्कर्ष काढला आहे.

लंडनच्या डिझाईन संग्रहालयात मध्यंतरी ASMR विश्वाचे म्हणजेच त्याअंतर्गत येणार्‍या निनादांचे, आवाजांचे, ते निर्माण करण्याच्या पद्धतींचे अनोखे प्रदर्शन भरवण्यात आले होते. मायक्रोफोन, वेगवेगळे ब्र्श व वस्तू इ. यांच्या सहाय्याने तिथे तर्‍हेतर्‍हेची नाद निर्मिती करून दाखवण्यात येत होती. आधी कित्येकांना केवळ कुजबुजणे किंवा एखाद्या वस्तूवर हलकेच टकटक करणे एवढेच ASMR चे प्रकार असतात असे वाटत असे. परंतु गाण्यातले हमिंग, बांगड्यांची किणकिण, पैंजणांचा नाद, उतारावरून गोट्या घरंगळत जाण्याचा आवाज, थेंब थेंब पाणी पडत असल्याचा आवाज, पुस्तकाची पाने उलटण्याचा आवाज, भुरका मारल्याचा आवाज, बशीवर चमच्याच्या आघाताने होणारा आवाज, पेय ओतत असतानाचा आवाज, पेटी उघडल्याचा आवाज, वार्‍याने हेलकावणार्‍या घंटेचा मंजुळ आवाज, पाण्यावरील बुडबुड्यांचे आवाज ,घड्याळाची टिकटिक, लोकरी कापडावर हात घासताना होणारा आवाज, काचेवर नखाने केलेली टकटक, पेनने कागदावर लिहितानाचा आवाज असे अनेक आवाज ASMR साठी योग्य आणि उपयुक्त मानले जातात.

ASMR ही आल्हाददायक संवेदना आपादमस्तक जाणवते त्यामुळे शवासन केल्यानंतर जसा ’सुकून’ मिळतो काहीशी तशीच जाणीव ASMR मुळे होते असे या समुदायातील लोकांचे मत आहे. ही संवेदना टाळुपासुन सुरू होऊन संपूर्ण शरीरभर झिणझिण्यांसारखी पसरल्याचा सुखकारक अनुभव त्यातील कित्येकांना येतो. ही संवेदना मन:शांतीसाठी, उत्साही वाटण्यासाठी उपकारक ठरत असल्याने या व्हिडिओंचे प्रेक्षक सातत्याने वाढत आहेत. २०१५ साली प्रकाशित झालेल्या एका संशोधन- अभ्यासामध्ये असे देखील आढळुन आले आहे की ASMR मुळे सकारात्मक, आनंदी वाटते तसेच शांत झोप देखील लागते. अर्थात जे ह्या भावनेशी एकरूप होण्याचा प्रयत्न करत असतात त्यांनाच ही भावना जाणवते असे अभ्यासकांचे मत आहे. इतरांना हे खूळ वाटू शकते.

खरे तर रूक्ष होत चाललेल्या यांत्रिक, व्यवहारी, कोरड्या जगात संवेदनांची अनुभूती हेच आपले ओअ‍ॅसिस आहे. निसर्गाने त्याचा ASMR आपल्यासाठी कायम खुला ठेवला आहे. त्यात पक्ष्यांची शीळ, चिवचिव आहे, भुंग्याची रुणझुणती गुणगुण आहे, पावसाची रिमझिम, वार्‍याची झुळझूळ आहे, झर्‍याचा खळाळ , लाटांची गाज आहे, फुलांची टपटप, पानांची सळसळ आहे. माशांचं सुळसुळणं, पक्ष्यांचं पंख फडफडवणं, टापांचे आवाज असा कितीतरी मोठा खजिना आहे. निसर्गपर्यटन, जंगलभ्रमंती, ट्रॆकिंग करताना त्याचा प्रत्यय आपण घेत असतो. हे स्वर मनात साठवून ताजेतवाने होऊन रोजच्या आयुष्याकडे परतत असतो. मात्र त्यासाठी माणसाला मूक होऊन निसर्गाच्या जवळ जावे लागते. ते शक्य नसेल तर तनामनाला विश्रांतीची अनुभूती देणारे ASMR व्हिडीओ दिमतीला आहेतच.

#ASMR #WhisperingVideos

Punyanagari

Madhyamtantra column