बदामी-ह्म्पी वाटेवरचे पट्टदकल आणि ऐहोळे

source : panaroma pic from google

’चांदोबा’त वाचलेली नावे-गावे इथे कानावर पडू लागली. बदामीहून मलप्रभा नदीच्या किनारी वसलेले पट्टदकल पाहायला आम्ही अगदी वेळेत आवरुन निघालो. गुगल मॅपमुळे वाटेत काय लागेल, किती वेळ लागेल हा अंदाज होताच. 

काल आम्हाला बदामी स्टेशनवर जी गाडी घ्यायला येणार होती तिच्या चालकाने काहीतरी घोळ केला, शेवटी आम्हाला हुबळीहून दुसरी गाडी पाठवण्यात आली. या गडबडीमुळे आमचा पारा काल जरा चढलेला होता पण हा नवा चालक गेल्या जन्मी संत वगैरे असावा. उंच, सावळा, चप्प बसवलेले कुरळे केस, टोकाशी यू आकारात वळवलेल्या मिशा, अंगार्‍याची चिरी लावलेला निर्विकार चेहरा म्हणजे हे बसवराज बुवा. गाडीत आम्ही काही प्रश्न विचारला किंवा मागून पास होत लाडू, शंकरपाळ्यासारखा ऐवज त्यांच्यापर्यंत पोचला तरच ते तोंड उघडत. 

जिलब्यांनी लिहिलेल्या पाट्या, ’पुष्पा’ सिनेमाचे आणि पुनीत राजकुमारचे पोस्टर सोडले तर गावातले चौरस्ते भारतातल्या कोणत्याही गावातल्या चौरस्त्यासारखेच होते. तशाच पुडक्यांच्या माळा लटकलेल्या चहाच्या टपर्‍या, अर्धा माल बाहेर मांडलेली किराणा दुकानं, रस्त्यावर काळे तेलकट ओहोळ आलेली ऑटोमोबाईलची दुकानं, धूळभरल्या रिक्षा आणि दुचाक्या, हॉर्नचे कचकच आवाज..सगळं तसंच. 

पण गाव संपत आलं की स्वच्छ रस्ते, हिरवीगार भातशेतं, कडेने नारळी-पोफळी, तुरळक बैठी टुमदार घरं आणि या सगळ्याच्या पाठीमागे आशीर्वादासारख्या उभ्या असलेल्या बदामी रंगाच्या अवाढव्य आकाराच्या दगड-शिळांच्या अथांग भक्कम रांगा. 

Jain Temple @ Pattadakal

पट्टदकल गावही साधारण तसंच. गाडी तिथल्या देऊळ संकुलापाशी थांबली. दही, शहाळं, छोट्या वस्तू, टोप्या, स्थलदर्शन पुस्तक वगैरे विकणार्‍यांनी आम्हाला गराडा घातला. ओमायक्रॉन कृपेने आम्हा पर्यटकांची बहुतेक या सीझनची ही शेवटची बॅच. त्यामुळे विक्रेत्यांच्या चेहर्‍यावरच्या काकुळतीकडे दुर्लक्ष करताना फार अपराधी वाटलं. दाराशी गाईड मंडळींचा ग्रुप उभा होता. कोर्टाबाहेर छत्र्या लावून काही वकील पार्टी हेरून ’या’ ’या’ करुन बोलावतात तसं ते करु लागले. घासाघीस

करुन, भाषेची खात्री करुन एकाची निवड केली. कानडी हेल काढून इंग्रजी बोलणार्‍या या गाईडने माहिती मात्र अगदी मनापासून दिली. सगळ्या ओरिजिनल गोष्टींना तो चक्क ’व्हर्जिनल’ संबोधे. 

तर, बागलकोट जिल्ह्यातल्या पूर्वी रक्तपुरम् म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या या शहरातले हे संकुल आता युनेस्कोचे जागतिक वारसा स्थळ आहे.  बदामीच्या चालुक्य राजघराण्याने ७ व्या आणि ८ व्या शतकात बांधलेल्या (नऊ हिंदू आणि एक जैन मंदिर मिळून) १० मंदिरांचा समावेश या संकुलात होतो. इथल्या ऐसपैस सभामंडपांमध्ये राज्याभिषेकासारखे मह्त्वाचे सोहळे होत असत. पट्ट म्हणजे अभिषिक्त. त्यावरुन पट्टराणी या शब्दाचा अर्थ अधिकृत राणी असा असावा. 

One of the sample in Temple Monument

काडसिद्धेश्वर (गाईडचे उच्चार काहाडसिद्देस्वरा...काआसी विस्वेस्वरा) काशी विश्वेश्वर, संगमेश्वर, चंद्रशेखर, जंबुलिंगा, पापनाथ मंदिर, जैन मंदिर व लगतची लहान मंदिरे सुरेख आहेतच पण विशेष भावले ते त्रैलोक्य महादेवीने बांधलेले (शंकराचे) मल्लिकार्जुन मंदिर. यावर कोरलेली दुर्गादेवी आणि रामायण-महाभारतातल्या घटना कमालीच्या सुबक आहेत. दगडी मूर्तीच्या चेहर्‍यावरचे जिवंत भाव. लोकमहादेवी राणीने बांधलेले विरुपाक्ष मंदिर याहून सरस. त्याच्या रेखीव कोरीव कामावर नजर ठरत नाही. या सगळ्या मंदिराच्या गाभार्‍यात, खांबांवरच नव्हे तर छतावर सुद्धा अनेक पौराणिक कथानकं चित्रमालिकेच्या स्वरुपात कोरलेली आहेत. याच्यासमोर अत्यंत रेखीव असा महाकाय ग्रॅनाईटचा नंदी आहे. ग्रॅनाईटचे मोठाले पहाड या संकुलामागच्या परिसरात दिसतात. 

शैव-वैष्णव पंथातील तणाव, तो निवळावा म्हणून ’हरिहर’ सारख्या प्रतीकांच्या माध्यमातून झालेले प्रयत्न, उत्तरेकडील, द्राविडी व मिश्र पद्धतीच्या कळसांच्या आरेखनातील फरक अशी बरीच माहिती गाईडने ओघवत्या पद्धतीने दिली. एका मंदिरात देवदासीने देणगी दिल्याचा शिलालेख जुन्या कानडी भाषेत कोरलेला आहे. त्यातले इतर खांब लोकवर्गणीतून बांधल्याचाही निर्देश आहे. परंतु त्या मंदिराच्या बांधकाम व कोरीव कामाची गुणवत्ता ही या दोन मंदिरांच्या तुलनेत अतिशय उणी. 

आपल्या हयातीत घडवून आणलेली सर्वोत्तम रचना हा त्या राण्यांच्या कलाविषयक आस्थेचा विषय असावा, धार्मिक आणि राजकीय कर्तव्य असावे, स्व-रंजनाचे निमित्त असावे की अंत:पुरातल्या सत्तेतील वर्चस्व सिद्ध करण्याचे उपकरण याचे मला कोडे पडले. कारण काही असो, त्यातून निष्पन्न झालेल्या कलाकृती नि:संशय नेत्रसुखद आणि कलेचा इतका उत्तुंग अविष्कार असलेल्या भूमीशी एक भारतीय म्हणून आपली नाळ जोडलेली असल्याचा विलक्षण आनंद देणार्‍या आहेत. 

कलेबाबत आपली, परकी असा दुजाभाव नसावा पण शतकानुशतकं रुजत आलेल्या परंपरांशी जोडलेले आपण नेमके कोण, कुठले याची अस्फुट उत्तरं मिळाल्याने असेल, इथे जे आंतरिक समाधान जाणवत होतं ते कदाचित इतक्याच जुन्या रोमन, चिनी, ग्रीक किंवा इजिप्शीयन कलाकृती पाहताना मिळणार नाही.

Suryamandir

या परिसरात एक मुंबईकर ज्येष्ठ नागरिकांचा ग्रुप हिंडत होता. आमचे मराठी संवाद ऐकून त्यांना आमच्याबद्द्ल कुतूहल वाटलं असावं. त्यातल्या एक बाईंनी न राहवून आमची चौकशी केली आणि ’अय्या माझं माहेर पण अकोल्याचंच’ म्हणत त्या बोलतच सुटल्या. काही अकोल्यातच बालपण गेलेल्या (व्हर्जिनल अकोल्याच्या) मैत्रिणींमध्येही मग उत्साह संचारला. तमक्या शाळेतल्या अमक्या सरांची मुलगी, अय्या ती ढमकी हिची बहिण का वगैरे, पृथ्वी गोलच नव्हे तर अत्यंत चिमुकली असल्याचे सिद्ध करणार्‍या गप्पा सुरु झाल्या.

अकोल्याच्या ८ बायका अशा परप्रांतात बिनदिक्कत एकट्या फिरतायत याचे आणि आमच्या अवतारावरून) आम्ही ’अकोल्याच्या’ अजिबात वाटत नसल्याचे (!!) नवल त्या ग्रुपमधील अनेकांनी व्यक्त केले. इंटरनेटच्या जगात आता असले फरक राहिले नाहीत हो, असे त्यांना ऐकवले शेवटी. मराठी सिरियलमधल्या आचरट पात्रांमुळे व्हर्जिनल मुंबई-पुण्याच्या लोकांच्या त्याबाहेरील विश्वाबद्दल काहीतरी अचाट कल्पना तयार झाल्या आहेत एकंदरीत. 

At the bank of Malprabha

 दमून थोडावेळ संकुलालगतच्या वडाच्या पारावर मलप्रभेच्या किनार्‍यालगत जाऊन बसलो. प्रवाहाच्या विरुद्ध प्रवाहित राहणारी मलप्रभा. ही नदी दक्षिणेकडून उत्तरेकडे म्हणजे उलट दिशेने वाहते त्यामुळे तिला विशेष धार्मिक मह्त्व आहे. तिचा वार्षिकोत्सव साजरा होत असतो.

ऐहोळेला जाण्यासाठी संकुलाबाहेर पडलो तर कानडी लुगड्यातली दहीवाली बाई आशेने आमच्यासाठी ताटकळत बसलेली. तिच्याकडचं मडक्यातलं दही खरोखर रुचकर होतं आणि सिंहगडापेक्षा कितीतरी स्वस्त. ’च्यांगलं दही’ हा एकच मराठी शब्द येणारी कष्टाळू हसरी दहीवाली तिची कहाणी सांगत होती आणि एक पुस्तकविक्रेता ती अनुवादित करुन आम्हाला सांगत होता. पर्यटकांच्या जीवावर गुजराण करणारी ही माणसं कोरोनाच्या दुसर्‍या लाटेनंतर आता कुठे उभी राहतायत तर पुन्हा तिसरी लाट! मंजिरीला आत्ता दही न खाता मडके घेऊन जायचे होते. त्याचे वेगळे पैसे देते हे ती बाईला सांगत होती पण मोजकी मडकी असल्याने बाई तयार नव्हती. अर्थात त्यांचा हा संवाद डंब शेराड्स खेळत हातवारे करत सुरु होता. 

घाई करत 'ऐहोळे'ला निघालो. तिथेही पुन्हा आमची अशीच विक्रेत्यांनी घेरलेली एंट्री. संकुल-स्वरुपाची रचना, गाईडशी घासाघीस. दशावतारापैकी परशुरामाने पित्याच्या मृत्युचा सूड घेऊन परत येताना आपली रक्ताने माखलेली कु-हाड व हात मलप्रभा नदीत धुतले. त्यामुळे तिचे लाल झालेले पाणी पाहून स्थानिक बायका ’अय्यो ...होळे (नदी- अशी कशी) असे ओरडू लागल्या म्हणून या गावाचे नाव ऐहोळे पडले. ही चित्तचक्षुचमत्कारिक कथा गाईडने आम्हाला तारक मेहतामधली दया कानावर हात ठेवून ’हे माँ माताजी’ ओरडते तशी साभिनय सांगितली. 

Aihole  Temple Models

 इ.स ६३४ मध्ये पुलकेशीनच्या स्तुतीपर जैन कवी रवीकिर्तीने रचलेल्या काव्याचा इथला शिलालेख प्रसिद्ध आहे. गाईडच्या म्हणण्यानुसार शिल्पकला, मंदिररचना आणि स्थापत्यशास्त्राची ऐहोळे प्राथमिक शाळा. काल पाहिलेलं बदामी म्हणजे माध्यमिक शाळा, उद्या बघणार आहात ते हम्पी म्हणजे महाविद्यालय आणि बेलूर हे तर विद्यापीठ. त्याच्या म्हणण्य़ाची प्रचिती लगेच आली. ऐहोळेतील देवळांच्या परिसरातल्या रहिवाशांचीच नावं ब्रिटीश काळात नोंदणी करताना त्या त्या देवळाला देण्यात आली आहेत. त्यामुळे इथली

 

Ladkhan Temple details

काही देवळं ’लाडखान देऊळ’, ’हुचिमल्ली त्रिमूर्ती देऊळ’, ’मेगुटी देऊळ’ अशा विचित्र नावांनी प्रसिद्ध आहेत. सर्वात आकर्षक वाटले ते दुर्ग व सूर्यनारायण मंदिर. याच्या प्रदक्षिणा मार्गावरील कारागिरी अद्भुत आहे. इथल्या युगुलांच्या शिल्पांना गाईड ’हैप्पी कप्पल’ म्हणे. त्यातील स्त्रियांच्या पेहराव व केशरचनेवरुन मिनी स्कर्ट आणि साधनाकट हे आपल्याकडे फार पूर्वीपासून असल्याचेही त्याने छातीठोकपणे सांगितले. ऐहोळेचे म्युझियम आम्ही फार झटपट पाहिले कारण बरीचशी बदामीच्या म्युझीयमची पुनरावृत्ती होती. ह्म्पीचेही वेध लागले होते.

Tungabhadra Dam

वाटेत  तुंगभद्रा धरण बघायला गेलो. चांदण्यात चमकणार्‍या विस्तीर्ण गडद निळ्य़ा पाण्यावर धरणाच्या दिव्यांचं प्रतिबिंब सुंदर दिसत होतं. या भव्य धरणाच्या प्रकल्पावर १९४५ पासून प्रमुख म्हणून काम केलेल्या अय्यंगार या अभियंत्याचा पुतळा तिथे उभारलेला आहे. एखाद्या शासकीय अधिकार्‍याच्या वाट्याला असा सन्मान येणं दुर्मिळ आहे. तिथून म्युझिकल कारंजं पाहायला म्हणून गेलो. रस्ता संपेचना. चढतोय, उतरतोय. एकदाचे कारंजापाशी पोचलो. ठरल्या वेळेला कर्नाटक गीत वाजू लागले. मग ’डोन्ट वरी मुस्तफा’ लागले. कारंज्याचा आणि संगीताचा काही ताळमेळ नव्हता त्यामुळे कंटाळून पळालो. गुगलबाईचे न ऐकल्याने जरा चुकत माकत अखेरीस बसवराजदादांनी आम्हाला हम्पी रोडवरील तारांकित मल्लिगी हॉटेलला आणून पोचवले तेव्हा वेबसाईटवर पाहिले चक्क तस्सेच ते निघाल्याचा आणि हम्पीत पोचल्याचा आनंद मनात मावत नव्हता

. 

Hotel Malligi

Badami Travelogue

Hampi Travelogue - part 1

Hampi Travelogue - 2 Last part 

#Hampi #Badami #Pattadakal #Aihole #UNESCO_world_heritage