सोशल मिडीया, चॅट अ‍ॅप्सवरचे संभाषण सोपे आणि सुखकर करणारे इमोजी जन्मले कसे, इमोजी निवडीमागची मानसिकता, वेगवेगळ्या प्रदेशानुसार होणारा विशीष्ट इमोजींचा वापर, त्याविना संवादात भासणारा अपुरेपणा इ. बद्दल मागच्या लेखात उहापोह झाला. ३६०० संख्येचा टप्पा ओलांडून इमोजी, भारताच्या लोकसंख्येसारखे दिसामाजी वाढतच चालले आहेत. संगणक अभियंते त्यात भर घालत आहेत. अ‍ॅपच्या मदतीने सामान्य माणूसही स्वत:ला हवे तसे इमोजी तयार करू शकतो आहे. चित्रलिपी ते इमोजी हा प्रवास बघता, एक मोठे वर्तुळ पूर्ण झाले आहे.
कोविड संकटानंतर विशेषत: आयटी क्षेत्रात विखुरले गेलेले लोक पुन्हा केव्हा एका जागी कामाला येतील याची शाश्वती नव्हती. ऑनलाईन संवाद हाच त्यांच्यातील दुवा होता, आहे. अशा वेळी इमोजींच्या मदतीने बराच ताण हलका होऊ शकतो, संवाद सोपा होतो हे या क्षेत्रातील अधिकार्‍यांच्या लक्षात आले. SpinupWPO चे संस्थापक ब्रॅड ट्युसनार्ड म्हणतात ," नुसता लिखित संदेश रटाळ वाटतो. कामात रूक्षपणा येतो. यावर उपाय म्हणून एकमेकांपासून कितीतरी मैल अंतरावर असलेल्या आमच्या कर्मचार्‍यांना आपले व्यक्तिमत्व दर्शवणार्‍या इमोजीचा वापर करायला प्रोत्साहन द्यायला आम्ही सुरूवात केली. आमच्या चमूने कंपनीची कार्यपद्धती आणि आतल्या गमतीजमतींवर आधारित मजेदार इमोजी देखील विकसित केले."
थोडक्यात सौहार्द निर्माण करणे हे देखील इमोजींचे उद्दिष्ट आहे. समजा आपण फार वैतागलेलो असू आणि पलीकडून स्मायली आली की आपल्याला काहीसे बरे आणि हलके वाटू लागते. याचा अर्थ आपला मेंदू एखाद्याच्या चेहऱ्यावरील भाव पाहून जसा विचार करतो तसाच विचार आपण आलेल्या इमोजींकडे पाहून करतो. असे भावनिक नाते निर्माण व्हावे तसेच सकारात्मक मूड तयार व्हावा या उद्देशाने इमोजींचा वापर आपण प्रामुख्याने करतो. ऑनलाइन संदेश अधिक स्पष्ट व्हावा किंवा संदिग्धता कमी व्हावी हे देखील इमोजी वापरण्यामागचे मह्त्वाचे कारण आहे.
तरीही काही जण औपचारिक किंवा व्यावसायिक संभाषणात इमोजीचा वापर करणे अयोग्य किंवा थिल्लरपणाचे मानतात. मात्र नकार देण्याची, तक्रार करण्याची, विनंती करण्याची वेळ येते तेव्हा योग्य इमोजीच मदतीला धावून येतात. इमोजींचे व्यवसायाशी जवळचे नाते आहे. पेजच्या शीर्षकात इमोजीचा वापर केला तर क्लिकच्या संख्येत वाढ होते असे अभ्यासकांचे मत आहे. कोलगेटच्या लोगोतले हास्य, ट्वीटरचा उडता पक्षी, नेस्लेचे घरटे, डाबरचे झाड, विप्रोचे सूर्यफूल, नेरोलॅकचा वाघोबा अशी उदाहरणे बघता एरवी ठोकळेबाज, यांत्रिक वाटणार्‍या ब्रँडला इमोजींमुळे व्यक्तिमत्व प्राप्त होते हे लक्षात येईल.
गेल्या दोन दशकांपासून इमोजी अपरिहार्य ठरले आहेत हे खरे पण त्यांच्या सततच्या वापराने बरेच नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात. त्यांच्या अतिवापरामुळे मुख्य संदेश झाकोळला जातो, क्षुल्लक वाटतो किंवा दुर्लक्षित होतो. ’तुम इतना जो मुस्कुरा रही हो ,क्या गम है जिसको छुपा रही हो’ हे इमोजी वापरतानाही घडते. प्रसंगी भावना लपविण्यासाठी इमोजीची ढाल वापरली जाते. सर्वात गंभीर परिणाम म्हणजे इमोजींनी संभाषणाच्या सुलभीकरणाबरोबरच अभिव्यक्तीचे सुमारीकरणही केले आहे. शब्द वापरताना विचार करावा लागतो. इमोजींच्या बाबतीत एक टिचकी मारायचा अवकाश की झटक्यात ती भावना उड्डाण करून पलीकडे पोचते. प्रतिसादासाठी आपल्याला छान, मस्त , वॉव, ऑसम हे तयार शब्द किंवा त्यांच्याशी निगडीत इमोजीच सापडतात. त्यापलीकडे जाऊन भाषेच्या सौष्ठवाचा वापर करून व्यक्त होणे दुर्मिळ झाले आहे. दृश्य रमणीय, नेत्रसुखद, आल्हाददायक असू शकते. यश नेत्रदीपक, देदिप्यमान, अभूतपूर्व असू शकते, व्यक्ती सुरेख, भारदस्त, मोहक, देखणी, रेखीव असू शकते. विचार प्रेरक, वेधक, चिंतनीय, मार्मिक, वस्तुनिष्ठ, आशयगर्भ असू शकतात पण आपण सरसकट या सगळ्याला काय म्हणतो तर ’मस्त’!
इमोजींवर विसंबून राहत गेल्याने आपल्या संवादकौशल्यावर परिणाम होतोआहे. त्यात कृत्रिमता आली आहे. उदा: छानचे चिन्ह इतके कृत्रिम वाटते की समोरची व्यक्ती कर्तव्य म्हणून छान म्हणते आहे की मनापासून हेच कळत नाही. पण वेळ काढून शब्द आठवून लिहिणार कोण ! स्टेटस, रील्स पाहायच्या असतात. वाटेत येईल त्याला लाईक ,वावा, बदाम वाटत, नमस्कार ठोकत, स्क्रोल करत आपल्याला धडाधड पुढे जायचे असते. कुठे, कुणास ठाऊक !
या गडबडीत भर पडते ती इमोजींचा हवा तो अर्थ लावल्याने होणार्‍या गोंधळाची. ’कहना क्या चाहते हो !’ असे तेव्हा विचारावेसे वाटते. ’केअर’ इमोजी कुणी प्रेम व्यक्त करायला वापरतात. त्यातून गैरसमज होऊ शकतात. ’हाय फाईव्ह’ म्हणजे खेळाडू एकमेकांना टाळी देतात तो इमोजी भारतीय लोक नमस्कार या अर्थी वापरतात. शुभेच्छा, उपहास, वंदन, आभार सारे काही त्याने साधते. काही वेळेस परिस्थिती पाहून इमोजी निवडायचे असतात. उदा: ब्लास्ट किंवा धमाका दर्शवणारा इमोजी काही धमाल घटना, पार्टी या संदर्भात वापरला जातो पण समजा त्या परिसरात दहशतवादी हल्ला झाला असेल तर या इमोजीचा अर्थच बदलून जाईल. डोक्यावर चक्र असलेला ’एंजल’ इमोजी तर चक्क ’वाचून चक्कर आली’ हे दाखवायला वापरला जातो. पाठवणारा -स्वीकारणारा याचा एकच अर्थ घेत असेल तर हरकत नाही पण टाळी वाजवण्याचा इमोजी नमस्काराचा समजून काही जण दु:खद बातमीवर टाळ्या वाजवतात. यावर उपाय म्हणजे इमोजीपीडीयावर जाऊन यांचे अर्थ शोधून समजून घेणे.
इमोजीचा ’स्कीन टोन’ ही महत्वाची बाब आहे. परवा एका ग्रुपवर ’कार्यक्रमाला कोण कोण येणार?’ विचारले तर उत्तरादाखल एका मैत्रिणीने ’मी’ या अर्थी मला ’एक हात वर केलेली ब्लॉंड केसांची गोरी युवती’ पाठवली. तेव्हा हा मुद्दा लेखात हवा हे प्रकर्षाने जाणवले. पूर्वी इमोजींमध्ये जेव्हा व्यक्ती/ चेहरे वापरले जात तेव्हा त्यांच्या त्वचेचा रंग म्हणून पिवळसर सिंप्सन छटा वापरली जाई. ही छटा बहुसंख्य व्यंगचित्र-मालिकांमध्ये वापरली जाते.अजूनही ती छटा उपलब्ध आहे. दिवंगत आफ्रीकन मुष्टीयोद्धा मोहम्मद अली याला बालपणी प्रश्न पडायचा, ’आपण सगळे काळे आहोत, मग आपला देव गोरा कसा !’. इमोजी स्कीन-टोन बाबतही हेच घडले. इंटरनेटवरचे प्रस्थापित धोरणकर्ते प्रामुख्याने ’गोरे’ असल्याने एखाद्या आफ्रिकन काळ्या माणसाला तो पिवळसर सिंप्सन वर्ण ’आपला’ वाटणार नाही हे त्यांना जाणवले नाही.
२०१३ साली कॅटरिना पॅरट या कृष्णवर्णीय महिलेने विविध वर्णाच्या लोकांना सहजपणे वापरता येतील अशा त्वचारंग-पटाचा समावेश इमोजींसाठी करण्याची कल्पना सर्वप्रथम सुचवली. युनिकोडच्याही आधी अ‍ॅपल आणि गुगलने हा वर्णपट वापरायला सुरूवात केली. (याच्या पेटंटसाठी कॅटरिना यांचा अ‍ॅपलविरोधात न्यायालयीन लढा अद्यापही सुरू आहे). आता गोरा, निमगोरा, गव्हाळ, सावळा, काळा असे इतर ५ पर्याय त्वचेच्या रंगासाठी उपलब्ध आहेत.
मात्र या वर्णछटांच्या नेमक्या वापराबाबत लोकांच्या मनात संभ्रम आहे. या विषयीच्या फोरमवर चालणार्‍या चर्चांमधून काही जण पेचात पडल्याचे लक्षात येते. एखाद्या संवेदनशील ’व्हाईट’ माणसाने एखाद्या ’ब्लॅक’ सहकार्‍याशी बोलताना इमोजीचा ’गोरा’ वर्ण निवडला तर तो वर्णश्रेष्ठत्वसूचक तर मानला जाणार नाही ना याची त्याला काळजी वाटते. . ट्वीटरबाबत २०१६ मध्ये केलेल्या एका पाहणीत असे आढळून आले की त्यावर ’गोरे’ वापरकर्ते जास्त असूनही या आरोपाच्या भीतीपोटी ते ’न्यूट्रल’ म्हणजे पिवळसर रंगच निवडतात. मात्र गोरा वर्ण टाळून अन्य कुठला वर्ण निवडला तर तो त्यांना स्वत:लाच अनोळखी वाटतो.
एकूण स्वत:ला डिजिटली व्यक्त करताना आपल्याकडून वर्णभेद होऊ नये तसेच आपल्या बाबतीतही होऊ नये याचे दडपण वापरकर्त्यांवर असल्याचे लक्षात येते. आपल्या ’ब्राऊन’ मानल्या जाणार्‍या भारतीयांचे बरे आहे. आपण जगाच्या दृष्टीने ना गोरे ना काळे. आपण ’न्यूट्रल पिवळसर’ वर्ण निवडून या ताणापासून दूर राहू शकतो. बहुराष्ट्रीय कंपन्यांमधील कर्मचार्‍यांना, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर काम करणार्‍या संवादकांना मात्र इमोजी वर्णसंकेत माहित असणे आवश्यक आहे.
डीपी वगळला तर इमोजी, अवतार, स्टीकर्स यामधून दिसणारी आपली प्रतिमा हीच डिजिटल संवादाच्या अमूर्त आणि अफाट जगातली आपली ओळख असते. इथे आभासी प्रतिमेसह किंवा बिनचेहर्‍याने वावरणे अनेकांना सोयीचे वाटते. (फेक प्रोफाईल हा वेगळा विषय आहे) किमान इथे तरी रूप, ठेवण, वर्ण, वंशाच्या चष्म्यातून आपल्याला कुणीही जोखणार नाही असा दिलासा मिळत असतो. त्यामुळे ओळख ’लादणारा’ हा वर्ण-पट कित्येकांना नकोसा वाटतो. आपल्या खर्‍या वर्णाशी जुळणारा रंग निवडल्यास त्यांना आपली ओळख ’उघड’ झाल्याचे दडपण येते.
बहुरंगी जगातल्या वर्ण सामंजस्यासाठी निर्माण करण्यात आलेले हे पर्याय असे नवनवे नैतिक, भावनिक, वांशिक प्रश्न निर्माण करत आहेत. कुठे, कोणते इमोजी किती व कसे वापरावे याची समज (कोशंट) वाढत गेली तरच यांची उत्तरे मिळतील. मुळात इतक्या कटकटींपेक्षा ते इमोजी वापरायचेच कशाला असे मात्र म्हणता येत नाही कारण ’शब्दावाचून कळले सारे’ याचा अर्थ इमोजींइतका कुणाला कळलाय!
येणारा काळ हा व्हर्च्युअल व ऑगमेंटेंड वास्तवाचा असणार आहे. इमोजी देखील थ्रीडी (त्रिमितीय) आणि स्टीकरपेक्षाही अत्याधुनिक अ‍ॅनिमेटेड रूपात अवतरण्याची शक्यता अभ्यासक वर्तवतात. साधने कितीही बदलत गेली तरी माणसाच्या आतले भावनांचे नवरस तेच आहेत तोवर इमोजींना मरण नाही.
