बोलके इमोजी -1

ऑक्सफर्ड  शब्दकोशातले सगळे शब्द एकत्र आले तरी जे साध्य झाले नसते ते मोजके इमोजी झटक्यात करून दाखवू शकतात, असे इमोजींबद्दल कुणीतरी गमतीने म्हटले आहे. विविध प्रतिमा, आकार आणि रंगांमध्ये सामावलेले इमोजी स्वत:च इतके बोलके असतात की सोशल मिडिया किंवा कोणत्याही चॅटींग अ‍ॅपवरचे संभाषण त्यांच्याशिवाय अपूर्ण वाटते. संदेश पोहोचवण्याचे काम अधिक सोपे आणि रोचक करणारे इमोजी आता संवादातली दुय्यम भूमिका सोडून मुख्य भूमिका सुद्धा निभावू लागले आहेत. शब्द संपतात तिथे इमोजी सुरू होतात. 

कल्पना करा इमोजी नाहीसे झाले तर ! तर कित्येकांना कसे व्यक्त व्हावे ते सुचणार नाही. काही जण असले रूक्ष झालेले अ‍ॅप वापरणेच सोडून देतील. जास्तीचे टायपिंग करावे लागल्याने यावर संवाद साधणे कंटाळवाणे वाटेल. इमोजींचा वापर करून तयार केलेली कोडी सोडवण्यात आणि काही इमोजींचे अर्थ डिकोड करण्यावरून वाद घालण्यात मजेत वेळ घालवणारी इमोजीमय मंडळी तर फारच रागावतील. नाही म्हणायला, एखाद्या निधनाच्या बातमीवर चुकून ही ही करणारा इमोजी पाठवला जाणे, भलत्याच व्यक्तीला हृदय-बाण इमोजी जाणे वगैरे गोंधळ, पाठवणार्‍याचा नेमका हेतू न कळल्याने ’यात दात काढायला काय झालं’ विचारणारी रंजक भांडणे वगैरे टळतील. तरीही इमोजीविना संवाद म्हणजे टाळ्यांविना आरती, खोड्यांविना कारटी किंवा मित्रांविना पार्टी किंवा ... घाला तुम्ही तुमच्या इमोजीप्रेमानुसार भर.

आपल्या भावना किंवा आपले म्हणणे चिमुकल्या डिजिटल चित्रातून व्यक्त करता येत असल्याने सगळे सानथोर इमोजींच्या प्रेमात आहेत. युनिकोडनुसार तब्बल ९२ टक्के नेटकर इमोजी वापरतात. फेसबुक मेसेंजरवर दररोज ९0 कोटींहून अधिक इमोजी (मजकूराशिवाय) पाठवले जातात.  इंस्टाग्रामच्या अर्ध्याअधिक कॉमेंट्समध्ये फक्त इमोजी वापरलेले असतात. इमोजींशिवाय ट्वीटरचे पान हलत नाही. इमोजीविना युवा व्हॉट्सअ‍ॅपर्स तर जगूच शकणार नाहीत. तरूणाईच्या संभाषणाचा भाग असलेल्या पॉप कल्चरमध्ये इमोजी इतके बेमालूमपणे मिसळले आहेत की ते वापरले नाहीत तर त्यांच्या सोशल मिडिया संवादांमधले चैतन्यच हरवून जाईल. 

अवघ्या जगाला भुरळ घालणार्‍या या इमोजींचा सुद्धा वाढदिवस किंवा खास दिवस असतो. तो म्हणजे १७ जुलै.  जागतिक इमोजी दिवस. हाच का ! कारण ’कॅलेंडर इमोजी’वर 17 जुलै ही तारीख असते म्हणून. या दिवशी वर्षभराचे सर्वेक्षण करून ’सर्वात लोकप्रिय नवा इमोजी’, ’सर्वात जास्त वापरात आलेला इमोजी’ असे जागतिक इमोजी सन्मान घोषित केले जातात. इमोजीशी संबंधित नव्या घडामोडी जाहीर केल्या जातात तर कधी इमोजींमध्ये भर घातली जाते. कुठे इमोजींसारखे अवतार करून फॅन्सी ड्रेस स्पर्धा होतात तर कुठे इमोजींसारखे दिसणारे केक तयार करण्याची स्पर्धा होते. 

इमोजी हा शब्द, चित्र आणि अक्षर या अर्थाच्या दोन जपानी शब्दांच्या संयुगातून तयार झाला आहे. तो इंग्रजी शब्द इमोशन्स म्हणजे ’भावना’ याचा अपभ्रंश वाटतो हा निव्वळ योगायोग आहे. बरेच जण त्याला इमोटीकॉन म्हणतात. २०१५ मध्ये ऑक्सफर्ड शब्दकोशाने इमोजीला "वर्षातील सर्वाधिक वापरात आलेला शब्द" म्हणून पहिल्यांदा मान्यता दिली. ’मै रोऊ या हँसू , करू मै क्या करू’ हा चेहरा आज जगभरातील सर्वाधिक लोकप्रिय इमोजी आहे. 

मुळात हे इमोजी कसे जन्मले आणि कसे बदलत गेले हे पाहूया. अश्मयुगापासून माणूस दगडांवर कोरलेल्या चित्रांच्या माध्यमातून काही सांगू पाहतो आहे. शतकानुशतके विविध संस्कृती अभिव्यक्तीसाठी चित्रांचा उपयोग करत आलेल्या आहेत. अगदी संगणक युग आल्यावर विशेषत: नव्वदच्या दशकात चॅटींग प्रकाराला सुरूवात झाली तेव्हा कीबोर्डच्या मदतीने टाईप करता येणारी  : ) हास्य किंवा ; ) थट्टा  किंवा : ( नाराजी अशी भावचिन्हे वापरली जाऊ लागली. याच सुमारास लोक एसएमएस वापरू लागले. आपले म्हणणे संक्षिप्त स्वरूपात मोबाईलवर मांडता येणे ही या नव्या शब्दव्यवहाराची अट होती. लोकांकडे त्यांचा मुद्दा मांडण्यासाठी जागा आणि वेळही कमी होता, त्यामुळे लिखित शब्द आणि भावना यांचा मेळ घालणे कठीण असले तरी निकडीचे होते. इमोजीने ही समस्या सोडवली. आपले म्हणणे अधिक सूक्ष्मपणे , जास्त प्रभावीरित्या मांडता येऊ लागले. शब्द चाचपडत संवाद करणार्‍यांसाठी तर इमोजी हे वरदान ठरले. 

आज इमोजींची संख्या ३००० हून अधिक असली तरी त्यांचे मूळ सापडते ते शिगेताका कुरिता या जपानी डिझायनरने सर्वप्रथम तयार केलेल्या चिमुकल्या डिजिटल चित्रांमध्ये. त्यांना इमोजीचा जनक म्हणायला हरकत नाही कारण त्यांनी खर्‍या अर्थाने इमोजीला ’चेहरा’ किंवा रूप दिले. १९९९  मध्ये NTT DOCOMO या जपानी सेल फोन कंपनीने मोबाईल फोन आणि पेजरसाठी १७६ इमोजींचा संच पहिल्यांदा जारी केला. हे इमोजी कुरिता यांनी १२ बाय १२ पिक्सेलमध्ये तयार केले होते. या इमोजींसाठी त्यांनी ग्राफिक्स, कीबोर्ड चिन्हे, टाईपफेस तसेच चित्रांचा वापर केला होता. म्युझियम ऑफ मॉडर्न आर्टच्या संकेतस्थळावर हे इमोजी बघता येतात. (moma.org) 

अ‍ॅडॉबने २०१९ मध्ये सादर केलेल्या इमोजी ट्रेंड अहवालानुसार इमोजी सढळपणे वापरणारे लोक जास्त मनमोकळे असतात. त्यांच्याशी चटकन मैत्री होते किंवा संवादाचे ओझे वाटत नाही, असे १० पैकी किमान ८ लोकांना वाटते. काही अभ्यासकांनी वेगवेगळ्या प्लॅटफॉर्मचे परीक्षण करून वापरकर्त्याच्या व्यक्तिमत्वाचे गुणधर्म आणि त्याची इमोजींची निवड यातील संबंध तपासले आहेत तर काही निष्कर्ष आपण निरिक्षणांती मांडू शकतो. चलाख लोक विशिष्ट हेतूने इमोजी वापरतात. चर्चेचा रोख बदलून टाकण्यासाठी, आपल्याला हवी तशी स्व-प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी किंवा समूहावर आपली छाप पाडण्यासाठी ते खुबीने इमोजी निवडतात. 

मितभाषी, अंतर्मुख स्वभावाच्या लोकांना सविस्तर लिहिणे अडचणीचे वाटते त्याऐवजी ते सहमतीचा अंगठा उंचावून विषय संपवतात. इमोजी किंवा स्टीकर्स वापरलेच तर ते फुले,पाने अशा सौम्य स्वरूपाचे असतात. बुद्धीजीवी मंडळी किंवा आपण उच्च पातळीवरचे आहोत असे दाखवू इच्छिणारी मंडळी, विनोद कितीही आवडला तरी खिदळणार्‍या स्मायली ऐवजी गालात हसणारी स्मायली वापरतात. वाईट वाटल्याबद्दल भोकाड पसरणारी इमोजी न टाकता खिन्न चेहर्‍याची वापरतात. एकावेळी एकच इमोजी वापरतात.बहिर्मुख, बिनधास्त व्यक्ती भावना तीव्रपणे व्यक्त करणारे इमोजी निवडतात. आग, वीज, कवटी, टाळ्या, तांबडे चेहरे, ठोसा, भोंगा, ह्या ह्या, खी खी अशा इमोजी त्यांना विशेष भावतात. विक्षिप्त, भाबडे किंवा मूडी लोक भलतेच किंवा संभाषणाशी विसंगत इमोजीही टाकू शकतात. शांत, संतुलित स्वभावाच्या व्यक्ती इमोजी निवडताना संदेश स्वीकारणार्‍या व्यक्तीशी त्यांचे नाते, त्याचे पद, वय, स्वभाव याचा खोलवर विचार करतात. संभाषण वैयक्तिक आहे की समूहातील आहे याचा तसेच भोवतालच्या परिस्थितीचाही परिणाम इमोजीच्या निवडीवर होत असतो. 

अर्थात हे निष्कर्ष सर्वच संस्कृतींमधील सर्व लोकांना सरसकट लागू होतील असे नाही पण यावरून स्वभाव आणि इमोजींची निवड यातील नात्याचे ढोबळ आकलन होऊ शकते. एका पाहणीनुसार बहुसंख्य अमेरिकन लोक रोखठोक इमोजी निवडतात. ’एलजीबीटी’साठीचे विशेष इमोजी ते प्राधान्याने वापरतात.जपानी लोकांना सुबक, सजावटीसाठी वापरले जाणारे इमोजी जास्त आवडतात. स्पॅनिश लोक ट्वीट करताना युरोपियन लोकांच्या तुलनेने जास्त इमोजी वापरतात. त्यांना पार्टी, सोहळ्याचे इमोजी प्रिय असतात तर फ्रेंच लोक प्रेम, आकर्षण निर्देशक इमोजी जास्त वापरतात. ब्राझिलियन लोकांना संगीत, नृत्याचे इमोजी विशेष आवडतात तर अरबी लोकांना उष्ण हवामानाशी निगडित इमोजी. 

भारतात लोकप्रिय असलेले ’आग की तरह फैला दो’,’शुभ सकाळ जय महाराष्ट्र’, ’अमुक तमुक सणाच्या सोन्यासारख्या माणसांना शुभेच्छा’,’मिडिया आपको ये नही बतायेगी’ वगैरे वादळी संदेश पाहता आपल्याकडे कोणते इमोजी सर्वात जास्त वापरले जात असतील हे शोधता येईल. 

असे म्हणतात की स्त्रिया दिवसभरात अंदाजे २०००० शब्द बोलतात तर पुरुष ७०००. इमोजी वापराच्या बाबतीतही काहीसे तसेच आहे. त्या पुरूषांपेक्षा दुप्पट इमोजी व ते ही त्वरेने वापरतात. एखाद्या ग्रुपकडे नजर टाका. कुणी एखाद्या गोंडस बाळाचा फोटो पोस्ट केला तर काही सहृदयी पुरूष मुश्किलीने एखादे वावा किंवा बदामाची स्मायली व ते रिकामे नसल्याने ती ही चार तासांनी देतील. तमाम मुली, बायका आपली कामे बाजूला ठेवून ’हाऊ क्युट’ किंवा ’अय्या कित्ती गोsssड’ सह चारदोन बदाम, बाळ, चॉकलेट, किसी, स्मायली अशा इमोजींची खैरात, ती ही ताबडतोब करतील. बायकांनी अधिक प्रेमळ, कनवाळू असणे गृहित असते. तसे असल्याचे सिद्ध करण्याचा ताण कदाचित त्यांच्यावर येत असावा. अपवाद वगळता व्यावसायिक संभाषणांमध्येही थोडेफार इमोजी वापरल्याशिवाय त्यांना चैन पडत नाही. त्यांच्या बहुतेक संभाषणात लिंगभाव डोकावतो आणि इमोजी त्याला अपवाद नाहीत. 

हे इमोजी-आख्यान इथेच संपत नाही. कोण कोणते इमोजी वारंवार वापरतो यावरून त्या व्यक्तीचा राजकीय कल व मनस्थितीचेही आकलन होऊ शकते. या नोंदींकडे व्यावसायिक कसे पाहतात, ते स्वत: कोणते इमोजी निवडतात, भिन्न संस्कृतीचे लोक एकाच इमोजीकडे वेगळ्या दृष्टीने कसे पाहतात, इमोजी आणि वर्णभेद हे काय प्रकरण आहे तसेच इमोजींचे भविष्य काय इ. मुद्द्यांबद्दल पुढील लेखात. तोवर बाय 😊

Emoji 2 (Last part of above article ) https://mohinimodak.blogspot.com/2023/04/emoji-2.html