बोलके इमोजी -1

ऑक्सफर्ड  शब्दकोशातले सगळे शब्द एकत्र आले तरी जे साध्य झाले नसते ते मोजके इमोजी झटक्यात करून दाखवू शकतात, असे इमोजींबद्दल कुणीतरी गमतीने म्हटले आहे. विविध प्रतिमा, आकार आणि रंगांमध्ये सामावलेले इमोजी स्वत:च इतके बोलके असतात की सोशल मिडिया किंवा कोणत्याही चॅटींग अ‍ॅपवरचे संभाषण त्यांच्याशिवाय अपूर्ण वाटते. संदेश पोहोचवण्याचे काम अधिक सोपे आणि रोचक करणारे इमोजी आता संवादातली दुय्यम भूमिका सोडून मुख्य भूमिका सुद्धा निभावू लागले आहेत. शब्द संपतात तिथे इमोजी सुरू होतात. 

कल्पना करा इमोजी नाहीसे झाले तर ! तर कित्येकांना कसे व्यक्त व्हावे ते सुचणार नाही. काही जण असले रूक्ष झालेले अ‍ॅप वापरणेच सोडून देतील. जास्तीचे टायपिंग करावे लागल्याने यावर संवाद साधणे कंटाळवाणे वाटेल. इमोजींचा वापर करून तयार केलेली कोडी सोडवण्यात आणि काही इमोजींचे अर्थ डिकोड करण्यावरून वाद घालण्यात मजेत वेळ घालवणारी इमोजीमय मंडळी तर फारच रागावतील. नाही म्हणायला, एखाद्या निधनाच्या बातमीवर चुकून ही ही करणारा इमोजी पाठवला जाणे, भलत्याच व्यक्तीला हृदय-बाण इमोजी जाणे वगैरे गोंधळ, पाठवणार्‍याचा नेमका हेतू न कळल्याने ’यात दात काढायला काय झालं’ विचारणारी रंजक भांडणे वगैरे टळतील. तरीही इमोजीविना संवाद म्हणजे टाळ्यांविना आरती, खोड्यांविना कारटी किंवा मित्रांविना पार्टी किंवा ... घाला तुम्ही तुमच्या इमोजीप्रेमानुसार भर.

आपल्या भावना किंवा आपले म्हणणे चिमुकल्या डिजिटल चित्रातून व्यक्त करता येत असल्याने सगळे सानथोर इमोजींच्या प्रेमात आहेत. युनिकोडनुसार तब्बल ९२ टक्के नेटकर इमोजी वापरतात. फेसबुक मेसेंजरवर दररोज ९0 कोटींहून अधिक इमोजी (मजकूराशिवाय) पाठवले जातात.  इंस्टाग्रामच्या अर्ध्याअधिक कॉमेंट्समध्ये फक्त इमोजी वापरलेले असतात. इमोजींशिवाय ट्वीटरचे पान हलत नाही. इमोजीविना युवा व्हॉट्सअ‍ॅपर्स तर जगूच शकणार नाहीत. तरूणाईच्या संभाषणाचा भाग असलेल्या पॉप कल्चरमध्ये इमोजी इतके बेमालूमपणे मिसळले आहेत की ते वापरले नाहीत तर त्यांच्या सोशल मिडिया संवादांमधले चैतन्यच हरवून जाईल. 

अवघ्या जगाला भुरळ घालणार्‍या या इमोजींचा सुद्धा वाढदिवस किंवा खास दिवस असतो. तो म्हणजे १७ जुलै.  जागतिक इमोजी दिवस. हाच का ! कारण ’कॅलेंडर इमोजी’वर 17 जुलै ही तारीख असते म्हणून. या दिवशी वर्षभराचे सर्वेक्षण करून ’सर्वात लोकप्रिय नवा इमोजी’, ’सर्वात जास्त वापरात आलेला इमोजी’ असे जागतिक इमोजी सन्मान घोषित केले जातात. इमोजीशी संबंधित नव्या घडामोडी जाहीर केल्या जातात तर कधी इमोजींमध्ये भर घातली जाते. कुठे इमोजींसारखे अवतार करून फॅन्सी ड्रेस स्पर्धा होतात तर कुठे इमोजींसारखे दिसणारे केक तयार करण्याची स्पर्धा होते. 

इमोजी हा शब्द, चित्र आणि अक्षर या अर्थाच्या दोन जपानी शब्दांच्या संयुगातून तयार झाला आहे. तो इंग्रजी शब्द इमोशन्स म्हणजे ’भावना’ याचा अपभ्रंश वाटतो हा निव्वळ योगायोग आहे. बरेच जण त्याला इमोटीकॉन म्हणतात. २०१५ मध्ये ऑक्सफर्ड शब्दकोशाने इमोजीला "वर्षातील सर्वाधिक वापरात आलेला शब्द" म्हणून पहिल्यांदा मान्यता दिली. ’मै रोऊ या हँसू , करू मै क्या करू’ हा चेहरा आज जगभरातील सर्वाधिक लोकप्रिय इमोजी आहे. 

मुळात हे इमोजी कसे जन्मले आणि कसे बदलत गेले हे पाहूया. अश्मयुगापासून माणूस दगडांवर कोरलेल्या चित्रांच्या माध्यमातून काही सांगू पाहतो आहे. शतकानुशतके विविध संस्कृती अभिव्यक्तीसाठी चित्रांचा उपयोग करत आलेल्या आहेत. अगदी संगणक युग आल्यावर विशेषत: नव्वदच्या दशकात चॅटींग प्रकाराला सुरूवात झाली तेव्हा कीबोर्डच्या मदतीने टाईप करता येणारी  : ) हास्य किंवा ; ) थट्टा  किंवा : ( नाराजी अशी भावचिन्हे वापरली जाऊ लागली. याच सुमारास लोक एसएमएस वापरू लागले. आपले म्हणणे संक्षिप्त स्वरूपात मोबाईलवर मांडता येणे ही या नव्या शब्दव्यवहाराची अट होती. लोकांकडे त्यांचा मुद्दा मांडण्यासाठी जागा आणि वेळही कमी होता, त्यामुळे लिखित शब्द आणि भावना यांचा मेळ घालणे कठीण असले तरी निकडीचे होते. इमोजीने ही समस्या सोडवली. आपले म्हणणे अधिक सूक्ष्मपणे , जास्त प्रभावीरित्या मांडता येऊ लागले. शब्द चाचपडत संवाद करणार्‍यांसाठी तर इमोजी हे वरदान ठरले. 

आज इमोजींची संख्या ३००० हून अधिक असली तरी त्यांचे मूळ सापडते ते शिगेताका कुरिता या जपानी डिझायनरने सर्वप्रथम तयार केलेल्या चिमुकल्या डिजिटल चित्रांमध्ये. त्यांना इमोजीचा जनक म्हणायला हरकत नाही कारण त्यांनी खर्‍या अर्थाने इमोजीला ’चेहरा’ किंवा रूप दिले. १९९९  मध्ये NTT DOCOMO या जपानी सेल फोन कंपनीने मोबाईल फोन आणि पेजरसाठी १७६ इमोजींचा संच पहिल्यांदा जारी केला. हे इमोजी कुरिता यांनी १२ बाय १२ पिक्सेलमध्ये तयार केले होते. या इमोजींसाठी त्यांनी ग्राफिक्स, कीबोर्ड चिन्हे, टाईपफेस तसेच चित्रांचा वापर केला होता. म्युझियम ऑफ मॉडर्न आर्टच्या संकेतस्थळावर हे इमोजी बघता येतात. (moma.org) 

अ‍ॅडॉबने २०१९ मध्ये सादर केलेल्या इमोजी ट्रेंड अहवालानुसार इमोजी सढळपणे वापरणारे लोक जास्त मनमोकळे असतात. त्यांच्याशी चटकन मैत्री होते किंवा संवादाचे ओझे वाटत नाही, असे १० पैकी किमान ८ लोकांना वाटते. काही अभ्यासकांनी वेगवेगळ्या प्लॅटफॉर्मचे परीक्षण करून वापरकर्त्याच्या व्यक्तिमत्वाचे गुणधर्म आणि त्याची इमोजींची निवड यातील संबंध तपासले आहेत तर काही निष्कर्ष आपण निरिक्षणांती मांडू शकतो. चलाख लोक विशिष्ट हेतूने इमोजी वापरतात. चर्चेचा रोख बदलून टाकण्यासाठी, आपल्याला हवी तशी स्व-प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी किंवा समूहावर आपली छाप पाडण्यासाठी ते खुबीने इमोजी निवडतात. 

मितभाषी, अंतर्मुख स्वभावाच्या लोकांना सविस्तर लिहिणे अडचणीचे वाटते त्याऐवजी ते सहमतीचा अंगठा उंचावून विषय संपवतात. इमोजी किंवा स्टीकर्स वापरलेच तर ते फुले,पाने अशा सौम्य स्वरूपाचे असतात. बुद्धीजीवी मंडळी किंवा आपण उच्च पातळीवरचे आहोत असे दाखवू इच्छिणारी मंडळी, विनोद कितीही आवडला तरी खिदळणार्‍या स्मायली ऐवजी गालात हसणारी स्मायली वापरतात. वाईट वाटल्याबद्दल भोकाड पसरणारी इमोजी न टाकता खिन्न चेहर्‍याची वापरतात. एकावेळी एकच इमोजी वापरतात.बहिर्मुख, बिनधास्त व्यक्ती भावना तीव्रपणे व्यक्त करणारे इमोजी निवडतात. आग, वीज, कवटी, टाळ्या, तांबडे चेहरे, ठोसा, भोंगा, ह्या ह्या, खी खी अशा इमोजी त्यांना विशेष भावतात. विक्षिप्त, भाबडे किंवा मूडी लोक भलतेच किंवा संभाषणाशी विसंगत इमोजीही टाकू शकतात. शांत, संतुलित स्वभावाच्या व्यक्ती इमोजी निवडताना संदेश स्वीकारणार्‍या व्यक्तीशी त्यांचे नाते, त्याचे पद, वय, स्वभाव याचा खोलवर विचार करतात. संभाषण वैयक्तिक आहे की समूहातील आहे याचा तसेच भोवतालच्या परिस्थितीचाही परिणाम इमोजीच्या निवडीवर होत असतो. 

अर्थात हे निष्कर्ष सर्वच संस्कृतींमधील सर्व लोकांना सरसकट लागू होतील असे नाही पण यावरून स्वभाव आणि इमोजींची निवड यातील नात्याचे ढोबळ आकलन होऊ शकते. एका पाहणीनुसार बहुसंख्य अमेरिकन लोक रोखठोक इमोजी निवडतात. ’एलजीबीटी’साठीचे विशेष इमोजी ते प्राधान्याने वापरतात.जपानी लोकांना सुबक, सजावटीसाठी वापरले जाणारे इमोजी जास्त आवडतात. स्पॅनिश लोक ट्वीट करताना युरोपियन लोकांच्या तुलनेने जास्त इमोजी वापरतात. त्यांना पार्टी, सोहळ्याचे इमोजी प्रिय असतात तर फ्रेंच लोक प्रेम, आकर्षण निर्देशक इमोजी जास्त वापरतात. ब्राझिलियन लोकांना संगीत, नृत्याचे इमोजी विशेष आवडतात तर अरबी लोकांना उष्ण हवामानाशी निगडित इमोजी. 

भारतात लोकप्रिय असलेले ’आग की तरह फैला दो’,’शुभ सकाळ जय महाराष्ट्र’, ’अमुक तमुक सणाच्या सोन्यासारख्या माणसांना शुभेच्छा’,’मिडिया आपको ये नही बतायेगी’ वगैरे वादळी संदेश पाहता आपल्याकडे कोणते इमोजी सर्वात जास्त वापरले जात असतील हे शोधता येईल. 

असे म्हणतात की स्त्रिया दिवसभरात अंदाजे २०००० शब्द बोलतात तर पुरुष ७०००. इमोजी वापराच्या बाबतीतही काहीसे तसेच आहे. त्या पुरूषांपेक्षा दुप्पट इमोजी व ते ही त्वरेने वापरतात. एखाद्या ग्रुपकडे नजर टाका. कुणी एखाद्या गोंडस बाळाचा फोटो पोस्ट केला तर काही सहृदयी पुरूष मुश्किलीने एखादे वावा किंवा बदामाची स्मायली व ते रिकामे नसल्याने ती ही चार तासांनी देतील. तमाम मुली, बायका आपली कामे बाजूला ठेवून ’हाऊ क्युट’ किंवा ’अय्या कित्ती गोsssड’ सह चारदोन बदाम, बाळ, चॉकलेट, किसी, स्मायली अशा इमोजींची खैरात, ती ही ताबडतोब करतील. बायकांनी अधिक प्रेमळ, कनवाळू असणे गृहित असते. तसे असल्याचे सिद्ध करण्याचा ताण कदाचित त्यांच्यावर येत असावा. अपवाद वगळता व्यावसायिक संभाषणांमध्येही थोडेफार इमोजी वापरल्याशिवाय त्यांना चैन पडत नाही. त्यांच्या बहुतेक संभाषणात लिंगभाव डोकावतो आणि इमोजी त्याला अपवाद नाहीत. 

हे इमोजी-आख्यान इथेच संपत नाही. कोण कोणते इमोजी वारंवार वापरतो यावरून त्या व्यक्तीचा राजकीय कल व मनस्थितीचेही आकलन होऊ शकते. या नोंदींकडे व्यावसायिक कसे पाहतात, ते स्वत: कोणते इमोजी निवडतात, भिन्न संस्कृतीचे लोक एकाच इमोजीकडे वेगळ्या दृष्टीने कसे पाहतात, इमोजी आणि वर्णभेद हे काय प्रकरण आहे तसेच इमोजींचे भविष्य काय इ. मुद्द्यांबद्दल पुढील लेखात. तोवर बाय 😊

Emoji 2 (Last part of above article ) https://mohinimodak.blogspot.com/2023/04/emoji-2.html

इन्फ्ल्युएंसर्सचे इंद्रजाल

 

सचिन तेंडुलकर इन्स्टाग्रामवर एक व्हिडिओ पोस्ट करतो. "या उन्हाळयातला पहिला आंबा माझ्यासाठी अतिशय खास असलेल्या व्यक्तीला म्हणजे आईला" असे तो यात हिंदीत म्हणतो. आई फोडी खात आंबा गोड असल्याची पावती मराठीत देते. बस. या चिमुकल्या व्हिडिओला जेमतेम २५ मिनिटात १ लाख १७ हजार लाईक येतात. ८५० कॉमेंटस येतात. इन्स्टाग्रामकडून सचिनला अशा एका पोस्टसाठी लाखो रूपये मिळतात. विराट कोहलीची प्रति पोस्ट कमाई तब्बल ८ कोटी किंवा प्रियांका चोप्राची ३ कोटींपर्यंतही जाते. हे सगळे जगप्रसिद्ध आयकॉन आहेत म्हणून एवढे पैसे मिळत असतील. असे वाटू शकते.

मुक्ता नार्वेकर ही एक साधी, स्वच्छंदी तरूणी. आपल्या भटकंतीचे सहज सुंदर मराठी व्हिडिओ पोस्ट करणार्‍या या यूट्यूबरची नेट वर्थ आहे सुमारे साडेचार लाख रु.

किल पॉल आणि नीमा पॉल हे टांझानियातले भाऊ-बहिण व्हिडिओ पोस्ट करतात. सध्या गाजत असलेल्या ऑस्करविजेत्या ’नाटू नाटू’ गाण्यावर लिप सिंक करून ते त्यांच्या लहानशा मातीच्या घरासमोर नृत्य करत असतात. अभारतीय असूनही त्यांना अपरिचित असलेल्या भाषेतल्या गाण्यावर नृत्य करताना पाहून त्यांचे भारतीय चाहते त्यांना दिवसभरात पावणेदोन लाख लाईक्स देतात. दिडहजार कॉमेंट्स करतात. इन्स्टाग्रामकडून किलला पोस्टमागे हजारो रुपये मिळतात. त्याची नेटवर्थ ४ कोटी रु.ना पोचते. इतकेच नव्हे ’मन की बात’ मध्ये खुद्द पंतप्रधान त्याचा उल्लेख करतात.

मराठी अभिनेत्री सायली संजीव झी-पुरस्कार सोहळ्याला निघताना काढलेले फोटो शेअर करते. त्याला लाखभर लाईक्स मिळतात. तिला इन्स्टाग्रामकडून पैसे मिळतातच पण या फोटोत ज्या ब्रँडचे दागिने, कपडे तिने परिधान केले त्यांच्याकडूनही तिला ’प्रमोशन’ केल्याबद्दल काही रक्कम मिळते.

आपल्या एखाद्या क्षेत्रातील कौशल्याने सगळ्या प्रख्यात सोशल मिडियावर स्वत:ची क्रेझ आणि चाहते निर्माण करू शकणार्‍या अशा मंडळींना ’प्रभावी व्यक्तिमत्व’ किंवा तांत्रिक भाषेत ’इन्फ्ल्युएंसर’ असे म्हटले जाते.

त्यांचा सगळा खेळ त्यांना मिळणार्‍या चाहत्यांच्या ’लाईक्स’च्या संख्येवर अवलंबून आहे. काही नवोदितांची एखादी पोस्ट एका रात्रीत प्रचंड व्हायरल होते. पण केवळ तेवढ्यावरून त्यांना ’इन्फ्ल्युएंसर’ म्हणता येत नाही. ’खाली कुकरमे चने’ फेम यशराज मुखतेसारखे अपवाद म्हणता येतील पण त्यासाठी लाईक्स मध्ये सातत्य हवे. ती संख्या टिकूनच नव्हे तर वाढत राहावी म्हणून सतत काही तरी नावीन्यपूर्ण कंटेंट तयार करून पोस्ट करणे हे प्रत्येक इन्फ्ल्युएंसरपुढचे आव्हान असते. गायक, वादक, नर्तक, तंत्रज्ञान मार्गदर्शक, विनोदवीर, वक्ते, मुलाखतकार. लेखक, कवी, शेफ, फॅशन-गृहसजावट-बागकाम- व्यायाम- गुंतवणूक- मेकअप इ. विषयी उपयोगी टिप्स देणारे असे कितीतरी इन्फ्ल्युएंसर्स आपल्या अंगभूत वैशिष्ट्यांचा वापर करून छोटे व्हिडिओ (रील्स), लाईव्ह येऊन संवाद, व्हिडिओ-ब्लॉग इ. स्वत: तयार करून किंवा व्यावसायिक टीमकडून करवून घेऊन पोस्ट करत राहातात. सिनेमातून अगोदरच प्रसिद्ध असलेले कलाकार किंवा क्रिकेट ,टेनिस खेळाडू यांच्यासाठी हे नवे माध्यम दुहेरी कमाईचे साधन ठरले आहे. अमिताभसारख्या दिग्गज अभिनेत्याला सुद्धा याचे बाजारमूल्य कळल्याने त्यांनी त्याचा वापर जोरात सुरू ठेवला आहे. नव्या पिढीशी इतका ’कनेक्ट’ असल्यामुळे आजही या अभिनेत्याला चित्रपट आणि जाहिरातींमध्ये सर्वाधिक मागणी आहे.

सोशल मिडिया कंपन्यांचा सगळा व्यापार अवलंबून आहे तो जाहिरातींवर. जाहिरातींचे दर अवलंबून आहेत ते वापरकर्त्यांच्या (यूजर्स) संख्येवर. उदा: क्रिकेट विश्वकप स्पर्धेच्या सामन्याच्या प्रक्षेपणाला सर्वाधिक टीआरपी असतो. त्या दरम्यान दाखवल्या जाणार्‍या दहा सेकंदांच्या जाहिरातीसाठी उत्पादक कंपन्या लाखो रुपये मोजतात. तसेच जास्तीत जास्त सक्रीय यूजर्स असलेल्या सोशल मिडिया कंपनीला जाहिरातदार भरपूर पैसे देतात. आकर्षक कंटेंट आणि यूजर्सना आवडणार्‍या व्यक्ती सोशल मिडिया जिवंतच नव्हे तर दणाणत ठेवतात. चाहत्या यूजर्सना स्वत:कडे खेचून आणतात. त्यामुळे सोशल मिडिया कंपनी इन्फ्ल्युएंसर्सना प्र्ति पोस्ट पैसे देऊन नव्या पोस्ट करण्यासाठी उद्युक्त करत राहते. दुसर्‍या बाजूला उत्पादनांचे निर्माते आपल्याला परवडेल असा लहान मोठा इन्फ्ल्युएंसर हेरत असतात जो आकर्षक मोबदल्याच्या बदल्यात आपल्या पोस्टमधून त्यांच्या उत्पादन किंवा सेवेचे प्रभावी प्रमोशन करून ग्राहकांना आकर्षित करेल. याचा अर्थ असा नव्हे की कोणीही बिनदिक्कत कशाचेही प्रमोशन करावे. सेंट्रल कंझ्युमर प्रोटेक्शन अथॉरिटी (CCPA) ने आपल्या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये म्हटले आहे की, कोणत्याही ब्रँडचा प्रचार करताना जनतेची दिशाभूल होता कामा नये. तसे झाल्यास त्या ब्रँडला दंड भरावा लागू शकतो तसेच त्यांच्या जाहिरातीवर ६ महिन्यांची बंदी घातली जाऊ शकते.

इन्फ्ल्युएंसर्सचा प्रभाव फक्त त्यांच्या व्यक्तिमत्वातील वैशिष्ट्यांपुरता नसतो. त्याच्या फ्रेममध्ये आलेल्या प्रत्येक गोष्टीबद्द्ल वापरकर्त्यांना/ प्रेक्षकांना कुतूहल असते. उदा. ’रणवीर ब्रार’ने तयार केलेल्या पदार्थाइतकाच त्याने कोणता शर्ट घातला आहे, कोणती आधुनिक भांडी वापरली आहेत, कोणत्या ब्रँडची सुरी वापरली आहे यातही त्यांना रस असतो. मिथिला पालकरच्या कप सॉंगइतकेच ती कुरळया केसांची निगा राखण्यासाठी कोणते क्रीम, तेल वापरते याचेही औत्स्युक्य असते. त्यामुळे विविध कंपन्या अशा इन्फ्ल्युएंसर्सशी जाहिरातीचे करार करत जातात. २०२५ पर्यंत हा जाहिरात बाजार २८०० कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचेल असा माध्यमतज्ञांचा कयास आहे.

इन्फ्ल्युएंसर निवडताना त्याच्या पोस्ट्स चाहत्यांना किती गुंतवून ठेवू शकतात तसेच पोस्टला सरासरी व्ह्यूज किती मिळतात असे निकष महत्वाचे असतात. दशलक्षाहून अधिक चाहते असणारे मेगा इन्फ्ल्युएंसर्स सुद्धा काही वेळेस परिणामकारक ठरत नाहीत. त्यांच्या आणि चाहत्यांच्या राहणीमानातली तफावतीमुळे तो ’आपला’ वाटत नाही हे यामागचे कारण असू शकते. त्यामुळे किती लाईक्स आहेत या पेक्षा कोणाचे लाईक्स आहेत, चाहतावर्ग कोणत्या वयोगटाचा, कोणत्या आर्थिक स्तरातला आहे हा मुद्दा काही इन्फ्ल्युएंसर्सच्या बाबतीत महत्वाचा ठरतो. अशा वेळी मॅक्रो (चाहत्यांची संख्या ५ ते १० लाख), मिड-टीयर (५० हजार ते ५ लाख), मायक्रो ( १० ते ५० हजार ) किंवा नॅनो ( १ ते १० हजार ) इन्फ्ल्युएंसरची निवड केली जाते. त्याच्या स्तरानुसार त्याची कमाई ठरते. विशेषत: महिलांना एखाद्या उत्पादनाबद्दल मैत्रिणीच्या अनुभवापेक्षा त्यांची इन्फ्ल्युएंसर काय सांगते ते जास्त मह्त्वाचे वाटते. सौंदर्य-फॅशन, खाद्यव्यवसाय, प्रवास, आरोग्य इ. क्षेत्रात इन्फ्ल्युएंसर्सची संख्या व मागणी प्रचंड आहे. त्यांचा चाहतावर्ग स्थानिक किंवा प्रांतीय पण भरवशाचा असतो. उदा: मध्यमवर्गीय मराठी महिलांना प्रियांका चोप्राने एखाद्या व्हिडिओमध्ये घातलेला स्वारोव्स्की नेकलेस नुसता पाहायला आवडेल. खरेदी करताना मात्र त्या, कदाचित प्राजक्ता माळीच्या फोटोतल्या त्यांच्या बजेटमध्ये असलेल्या ठुशीला प्राधान्य देतील.

मात्र ही स्पर्धा आणि हे अर्थकारण अंतहीन आहे. दुसरीकडे ’पापा कहते है बडा नाम करेगा’ डोक्यात ठसल्याने अनेकांना किमान नॅनो इन्फ्ल्युएंसर व ते ही झटपट व्हायचे असते. हटके रील्स तयार केले की लाईक्स मिळतात म्हणून ते कोणत्याही थराला जातात. मुळात इन्फ्ल्युएंसर होणे ,त्यामागचे सायास सोपे नाहीत शिवाय त्यांना क्रिएटर बर्नआऊट, आणि प्रतिसादाचे दडपण सहन करावे लागते. लाईक्स आणि व्ह्यूजनुसार त्यांचे अस्तित्व आणि मागणी हेलकावे खात राहते. स्वातंत्र्यपूर्व काळात लक्स साबणाच्या जाहिरातीत पहिल्या भारतीय मॉडेल लीला चिटणीस होत्या, कालची मॉडेल दीपिका होती, आजची अलिया भट आहे, उद्या वेगळी कुणी असेल. काळ बदलत राहील. इन्फ्ल्युएंसर्स बदलत राहतील. यूजर्सच्या अपेक्षा, आवडी, जीवनशैली आणि सोशल मिडीयाचे स्वरूप देखील बदलत जाईल. ’लाईक’भोवती गुंफलेला बाजार तसाच राहील. छोट्याशा ’लाईक’ बटणातून उद्भवलेल्या बाजारशरण जगाला कंटाळून त्याचा प्रणेता जस्टिन रोझेनस्टीन याने पूर्वीच सोशल मिडियाला राम राम ठोकला आहे.

इन्फ्ल्युएंसर्सना ’लाईक’ मिळवल्याशिवाय गत्यंतर नाही पण आपल्याला लाईक्सचे गाठोडे घेऊन कुठे जायचे आहे. मागच्या लेखात स्वत:च्याच पोस्टला किती लाईक मिळाले यावरून यूजर ज्या ताणाला आणि चक्रव्यूहाला सामोरा जातो त्याबद्दल लिहिले होते. त्यातून बाहेर पडायचे तर काही उपाययोजना कराव्या लागतील. बहुतेकांना आपल्याला कमी लाईक्स मिळाले तर आपले हसे होईल याचा किंवा जास्त मिळाले तर टिकवण्याचा ताण येतो. सोशल मिडियावर सेटिंगमध्ये जाऊन लाईक्सची संख्या इतरांना दिसणार नाही अशी व्यवस्था करता येते. झाकले लाईक्स सव्वा लाखाचे म्हणूया हवे तर. ते नक्की किती हे फक्त पोस्टकर्त्याला कळते.

शिवाय आपली पोस्ट नसल्यास नोटिफिकेशनही बंद करावे म्हणजे अनावश्यक सूचनांपासून आपली सुटका होईल.

दिसेल त्या प्रत्येक पोस्टला लाईक करत सुटणे बंद केले की तशा पोस्ट वारंवार दिसणे कमी होते.

मोजक्याच गुणी लोकांना फॉलो करावे. एखाद्याच्या पोस्टमुळे संताप आवरत नसेल तर त्याला आपल्या मन:शांतीसाठी अनफॉलो, ब्लॉक करावे. केवळ औस्त्युक्यापायी नकारात्मक, नैराश्यजनक पोस्टवर फिरकू नये.

प्रत्येक उपलब्ध सोशल मिडिया प्लॅटफॉर्मचा वापर गरजेचा नाही. छंद म्हणून सगळीकडे लाईक करत वेळेचा अपव्यय करत भटकू नये.

’लाईक’च्या आत्यंतिक वेडामुळे निर्माण झालेला भस्मासूर ताब्यात ठेवायचा असेल तर ’निवड करण्याची क्षमता आणि समज’ हे एकमेव मोहिनीअस्त्र लागू पडणारे आहे. ’लाईक्स’च्या पलीकडे जाऊन आपले काम शांतपणे करणारे मोजके कर्तृत्ववान इन्फ्ल्युएंसर्स आपल्या आजूबाजूला असतात. त्यांना देखील आपल्याला शोधता आले पाहिजे.

पुण्यनगरी : सदर माध्यमतंत्र

published on Friday 31 March

लाईक मागे दडलंय काय !

 

सोशल मिडियावर लाइक बटण असायला हवे ही सुपीक कल्पना जस्टिन रोझेनस्टीन या फेसबुक अभियंत्याच्या डोक्यात आली. त्याआधी ही कल्पना व्हिमीओ या व्हिडिओ शेअरिंग साईटवर अँड्र्यू पाईल या डेव्हलपरने प्राथमिक स्वरूपात आणली होती. या लाईकमुळे फेसबुकने सोशल मिडिया क्षेत्रात जणू क्रांती घडवली आणि फोर्ब्सच्या अब्जपतींच्या यादीत मार्क झुकेरबर्गला चौदाव्या क्रमांकावर नेऊन ठेवले. एक इवलेसे बटण किंवा आयकॉन ही किमया करू शकतो? होय. वरवर मोफत उपलब्ध आहे असे वाटणार्‍या सोशल मिडीया नामक अवाढव्य व्यवसायाची सूत्र या बटणात एकवटली आहेत. लोकांना लाईक्सचे अक्षरश: वेड लागले आहे. इतके की त्यामुळे जग भरकटू लागले आहे. फेसबुक लाईक बटणाचा प्रोटोटाईप निर्माण करणार्‍या जस्टिनला या सगळ्याचा उबग येऊ लागल्याने त्याने अखेरीस स्नॅपचॅट, रेडिट वगैरे सोशल मिडीया प्लॅटफॉर्मला राम राम ठोकला. या घटनेला आता ५ वर्ष उलटून गेली असली तरी लाईक्सचा नाद दिवसागणिक वाढतोच आहे. वैयक्तिक महत्वाकांक्षा ओलांडून तो आता गळेकापू व्यावसायिक स्पर्धेपर्यंत पोचला आहे.

तसे पाहता लाईकचे अनेक अर्थ आहेत. जसे हे आवडले आहे, सहमती आहे, नोंद घेतली आहे, ठीक आहे, याला समर्थन आहे इ. ज्यांना प्रतिक्रिया लिहायचा कंटाळा आहे किंवा वेळ नाही किंवा सुचत नाही ते नुसते लाईक करून पुढे जातात. कित्येक जण आपण इतरांना दिसलो नाही तर ते आपल्याला विसरून जातील आणि आपल्याला नव्या घडामोडी कळल्या नाही तर आपल्याला अस्तित्वाला अर्थ उरणार नाही (फीअर ऑफ मिसिंग आऊट) या भयाने लाईक करत राहतात. लोकेषणा ,आपले कौतुक व्हावे असे प्रत्येकाला वाटते. कित्येकांना आपण म्हणजे कुणीतरी थोर विभूती आहोत असे वाटते तर काही जण खरोखरच खास असतात. उत्तम लिहितात. प्रसिद्ध खेळाडू, कलाकार असतात. विशेष कर्तृत्व गाजवतात. अशा सगळ्यांना आपल्या चाहत्यांचे मोजमाप या लाईक बटणामुळे करता येते. लाईक्सची संख्या ही व्यक्तीच्या, संस्थेच्या लोकप्रियतेची पावती मानली जाते. फेसबुकवर तर हे लाईक बटण दररोज ३ अब्जपेक्षा जास्त वेळा वापरले जाते. साहजिक सुरूवातीला स्टार चिन्ह वापरणार्‍या यूट्यूबनेही २०१० पासून लाईक बटण वापरायला सुरूवात केली. ट्वीटरवर रिट्वीट आणि इन्स्टाग्रामवर हार्ट (लाल बदाम) लाईक या अर्थी वापरण्यात येतो.

रेडिट आणि कोरा या साईट मात्र लाईकऐवजी पटलेल्या मजकूरासाठी अपव्होट आणि न पटलेल्या मजकूरासाठी डाऊनव्होट हे चिन्ह वापरतात. ही लोकशाही स्वरूपाची चांगली पद्धत आहे. परंतु कुणी काहीही लिहिले आणि ते अयोग्य वाटले, आवडले नाही तर फेसबुक, इन्स्टाग्राम या सर्वाधिक लोकप्रिय माध्यमावर डिसलाईक करायची किंवा दुमत नोंदवायची सोयच नाही. कॉमेंट लिहून ते करणे वेळखाऊ व जिकिरीचे असते. यामुळे चुकीचा, आक्षेपार्ह मजकूर लिहिणार्‍यांनाही फारसा विरोध होत नाही. अँग्री बटण काही जण वापरतात पण तो मजकुरात व्यक्त केलेल्या परिस्थितीवरचा राग असतो, पोस्टलेखकावरचा नव्हे. डिसलाईक बटण असते तर विरोधकांची संख्या सहज मोजता आली असती.

आता जर त्यांनी डिसलाईक बटण दिले असते तर वाढत्या डिसलाईकमुळे आपली बेइज्जती होईल या भीतीने काही लोकांनी फेसबुक, इन्स्टाग्राम वापरणेच सोडून दिले असते. वापरकर्ते कमी म्हणजे व्यवसाय कमी पर्यायाने नफा कमी. म्हणून नकोच ते. लाईकच्या वाढत्या संख्येने हुरळून जाऊन स्वप्रतिमेची वाढती लोकप्रियता बघण्याची नार्सिसिस्ट वृत्ती कमी अधिक प्रमाणात प्रत्येकात असते. लाईक बटण त्याला खतपाणी घालत असल्याने फेसबुक किंवा इन्स्टाग्रामचे वापरकर्ते दिसामाजी वाढत आहेत. टीव्हीवर जितका जास्त टीआरपी तितक्या जास्त जाहिराती तसेच हे गणित आहे. जितके जास्त सक्रीय वापरकर्ते तितके जास्त जाहिरातदार मूळ कंपनी मेटाडाटाला मिळतात. एकूण मेटाडाटा व इतर माध्यमकंपन्यांच्या व्यवसायाचा डोलाराच लाईक बटणाच्या अधिकाधिक वापरावर अवलंबून आहे.

डेटा (विदा) ही आता जगातील सर्वात मौल्यवान वस्तू आहे. लाइक्सचा मोह लोकांना अधिकाधिक नवनव्या डेटाची निर्मिती करायला उद्युक्त करतो. सोशल मिडिया वापरणार्‍यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या वैशिष्ट्यांचा शक्य तितका अचूकपणे अंदाज लावण्यासाठी लाईक उपयुक्त ठरते. २०१५ मध्ये केंब्रिज आणि स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील संशोधकांनी एका अहवालात हे सिद्ध केले आहे. या अभ्यासाचा निष्कर्ष वाचून धडकी भरते. आपल्या फक्त १० लाईक्सवरून हे अल्गोरिदम आपल्याला आपल्या नातलग, सहकाऱ्यांपेक्षा चांगले ओळखू लागते. १५० लाईक्सवरून आपल्या कुटुंबियांपेक्षा चांगले ओळखू लागते आणि ३०० लाईक्सवरून तर नवरा बायको एकमेकांना काय ओळखतील इतके ते आपल्याला ओळखू लागते. आता विचार करा: जर आपण आजवर ३०० पेक्षा जास्त पोस्ट लाईक केल्या असतील तर जगात इतर कुणाहीपेक्षा फेसबुक आपल्याला चांगले ओळखते किंवा ओळखून असते.

याची व्यावसायिक बाजू बघूया. एखादी व्यक्ती अमुक एका विषयावरील पोस्ट वारंवार लाईक करत असेल तर त्या व्यक्तीला त्या विषयात रस आहे याची नोंद घेतली जाते. अल्गोरिदमनुसार त्या व्यक्तीला त्या विषयाशी संबंधित पोस्ट आणखी जास्त प्रमाणात दिसू लागतात. जर ते एखादे उत्पादन असेल तर ते सतत दिसत राहिल्याने ते खरेदी करावेसे वाटण्याची शक्यता वाढते. सेवा असेल तर अनुभव घ्यायची इच्छा वाढते. राजकीय पोस्ट असेल तर व्यक्तीचा कल स्पष्ट होतो. पुढील निवडणुकीत त्यानुसार त्याचे मत पक्के करणार्‍या किंवा मतपरिवर्तन करू पाहणार्‍या पोस्ट दिसू लागतात. जो जाहिरातदार जास्त पैसा जास्त काळासाठी विशिष्ट विचारसरणीच्या वापरकर्त्यांवर लावेल त्याच्या जाहिरातीची वारंवारता आणि त्यामुळे परिणामकारकता जास्त असते.

तुम्ही मागच्या जन्मी कोण होता, तुम्ही कशा प्रकारची (थोर) व्यक्ती आहात अशी निरर्थक माहिती देणार्‍या अ‍ॅप्सच्या लिंक लोक भाबडेपणाने व उत्सुकतेने लाईक करतात. निकाल देण्याआधी हे अ‍ॅप्स जी माहिती विचारतात ती लोक खुशाल शेअर करतात. इसके लिए एक लाईक तो बनता है असे वाचताच पेज लाईक करतात. कित्येक पेजेस लाखभर लाईक्सपर्यंत पोचली की विकली जातात. लाईक करणार्‍यांची इत्यंभूत माहिती व्यावसायिक कंपन्यांसाठी कच्चा माल म्हणून बहुमोल असते. गोपनीयतेच्या धोरणाचा भंग करून ही माहिती विकली जाते. याविरोधात दावे दाखल होतात पण जुजबी कारवाई किंवा माफक दंड करून ते गुंडाळले जातात. काल रात्री तुम्ही कोणाबरोबर आणि कुठे जेवायला गेला होता असे विचारले तर तुम्हाला चालेल का! हा प्रश्न खुद्द मार्क झुकेरबर्गला अशा स्वरूपाच्या खटल्यात ज्युरींनी विचारला होता. तेव्हा त्याचे उत्तर होते नाही. मात्र हे माध्यमसम्राट इतरांच्या खाजगी आयुष्याला आपली मालमत्ता समजतात हे उघड आहे. सोशल मिडीयाच्या दृष्टीने त्याचा वापर करणारी एक हाडामासाची व्यक्ती म्हणजे लाईक द्वारे माहिती पुरवणारे फक्त एक उपकरण असते.

एका अर्थी सोशल मिडीया चकटफु वापरण्याच्या बदल्यात आपण मोजलेली ही किंमत आहे. पण हे इथेच थांबत नाही. शांतपणे, सहजपणे जगणारी आपली ही शेवटची पिढी आहे की काय, अशी भीती जस्टिनने बोलून दाखवली होती. लाईक मुळे सोशल मिडियावरचा कलकलाट प्रचंड वाढला आहे. लाईक्सचा नाद आपल्या एकाग्रतेवर भयावह परिणाम करू लागला आहे. त्यामुळे उत्पादकता कमी झाली आहे. सर्वात वाईट परिणाम म्हणजे आपला आनंद नैसर्गिक गोष्टींऐवजी लाईक नामक कृत्रिम आणि आभासी गोष्टीवर अवलंबून राहू लागला आहे. भला उसकी कमीज मेरे कमीजसे सफेद कैसे या वृत्तीच्या लोकांना प्रतिस्पर्ध्याला मिळणारे लाईक्स अस्वस्थ करतात. क्षणिक आणि भ्रामक सुखासाठी आपले लाईक्स वाढावे व त्यांचे कमी व्हावे म्हणून वाटेल ते प्रयत्न होत आहेत. प्रसंगी तिखटमीठ लावून किंवा तद्दन खोट्या पण आकर्षक वेष्ट्नातल्या बातम्या प्रसारित होऊ लागल्या आहेत आणि सोशल मिडिया एका दुष्टचक्रात अडकून गेला आहे.

लाईक बटण साकार करताना आपण एका भस्मासुराची निर्मिती करतो आहोत असे जस्टिनला वाटलेही नव्हते. आतापर्यंत आपण लाईकमुळे माध्यमसम्राटांना होणारा व्यावसायिक फायदा बघितला पण लाईक्सच्या माध्यमातून वापरकर्त्यालाही कमाई करायचा मार्ग मिळाला आहे. त्याला म्हणतात इन्फ्ल्युएंसर (म्हणजे सोशल मिडियावर प्रचंड संख्येने चाहते असणारे वलयांकित लोक) या इन्फ्ल्युएंसर प्रकरणाबद्दल आणि लाईक्सच्या भस्मासुरापासून वाचवू शकणार्‍या मोहिनी अस्त्राबद्द्ल जाणून घेऊया पुढील लेखात.

शुक्रवारचे सदर : माध्यमतंत्र (पुण्यनगरी) 18 March 2023