बदामी

 

’बदामी’च्या इटुकल्या रेल्वे स्टेशनच्या बाहेर येऊन गाडीसाठी थांबलो तेव्हा फार काही वेगळं दिसत नव्हतं. ये कहाँ आ गये हम! असं वाटेतो तिथून रिसॉर्टकडे जाणारा रस्ता लागला तेव्हा मात्र दुतर्फा हिरवीकंचं भातशेतं आणि त्यामागे महाकाय बदामी लालसर तपकिरी रंगाच्या दगड- शिळा- पहाडांच्या रांगा दिसायला लागल्या.

 पुढे पट्टदकल - ऐहोळे मार्गे हम्पीपर्यंत या बदामी दगड- शिळा- पहाडांच्या राशींनी आणि त्यातूनच साकार झालेल्या अद्भुत लेण्या, गूढ गुहा, देवादिकांच्या रेखीव मूर्ती, नजर पोचेल तिथवर विलक्षण कोरीव नक्षीदार कारागिरीने मढलेली गोपुरं, वेगवेगळ्या शिल्पशैलीत घडवलेल्या देवळा-मंदिरांनी सगळा परिसर कवेत घेतला आहे. लोककथा आणि पुराणकथांमध्ये उल्लेख असलेल्या काळाचे पडसाद इथल्या कलाकृतींवर उमटलेले दिसतात. इतिहासाचे दाखले दिसतात. हा परिसर वैभवशाली हिंदू साम्राज्याच्या गौरवास्पद खुणा मिरवतो त्याचबरोबर आक्रमकांनी केलेल्या विध्वंसाच्या क्लेशदायी जखमा देखील. 

इतिहास, पुरातत्त्वशास्त्र, स्थापत्यशास्त्र, वास्तुरचना तसेच वेगवेगळ्या कलांमध्ये रस असणार्‍य़ांनी, स्वत:मध्ये रमायला आवडणार्‍यांनी इथे आवर्जून यावं. टूर म्हणजे डान्स, मस्ती, कल्लाच हवा अशी अपेक्षा असणारी, ’तुटक्या कळसात- दगड धोंड्यात काय पाहायचं’ किंवा ’बापरे अजून किती चालायचंय?’ म्हणणारी मंडळी, ये आपके लिए नही है। मैत्रिणींसह केलेली मागची गोवा ट्रीप म्हणजे आतून बाहेरचा प्रवास होता. ह्म्पी-बदामी हा बाहेरुन आतला प्रवास आहे. गोव्याहून आल्यावर काही दिवस आम्ही मनातल्या मनात नुसते नाचत होतो. हम्पीहून आल्यावर मूक झालो आहोत. अर्थात निघताना आमचा ’लेट्स एक्स्प्लोर’ एवढाच साधा सोपा उद्देश होता. बाकी मिळालं ते सगळं बोनस.

Staircases between caves

राहण्यासाठी ’होम स्टे’चा पर्याय निवडला तर स्थानिक संस्कृतीशी, भूभागाशी आपण जास्त चांगले कनेक्ट होऊ शकतो पण त्यासाठी निवांत मुक्काम हवा. इथे खायला जगभरातले पदार्थ उपलब्ध असले तरी तिथल्या लुसलुशीत ’आप्पे’ आणि खरपूस ’अक्की रोटी’ ची चव काही वेगळीच. बिसीबेळी भात खायचा तेवढा राहिला. तिथल्या उपाहारगृहात विशेष आवडलेली गोष्ट म्हणजे जपानी चहापानात वापरतात तशी बुटकी लांब टेबल्स. बाजूला मस्तपैकी मांडी घालून बसायचं. ताटलीत हिरवंगार तुकतुकीत केळीचं पान ठेवून ते वाढणार. दुपारच्या जेवणात आम्ही शक्यतो स्थानिक पदार्थांना प्राधान्य द्यायचो. कर्नाटकमधली स्वच्छता आणि शासनाच्या पर्यटन विभागाची कामगिरी आजही चोख आहे. प्रत्येक महत्वाच्या स्पॉटसाठी व्यवस्थित पार्किंग आणि प्रसाधनगृहाची सोय. माहितीचे आवश्यकतेनुसार फलक. आधीच्या कूर्ग-उटी-म्हैसूर ट्रीपमध्येही ही वैशिष्ट्य जाणवली होतीच. 

Astonishing carving in the caves

 बदामी, पूर्वी वातापी म्हणून ओळखले जाई. कर्नाटक राज्यातल्या बागलकोट जिल्ह्यातलं बदामी इ.स. 540 ते 757 पर्यंत चालुक्य राजवटीचं राजधानीचं शहर होतं. चालुक्य वंशातील पुलकेशीन (पहिला) याने ही राजधानी स्थापन केली. त्याचा मुलगा कीर्तिवर्मन (पहिला) याने पुढे तिथे गुहा, मंदिरं निर्मिली. पल्लवांनी इ.स 642 मध्ये बदामी काबीज केले परंतु पुढे इ.स 654 ला पुलकेशिन (द्वितीय)चा मुलगा विक्रमादित्य याने त्यांचा पराभव केला. कंटाळू नका. सोळाव्या लुईइतकं लांबलचक प्रकरण नाही हे. त्यानंतर बदामीवर राष्ट्रकूटांनी राज्य केलं व नंतर त्याचा विजयनगर साम्राज्यात समावेश झाला. पुढे मुघल आक्रमणापासून इंग्रजी अंमलापर्यंत शहराची बरीचशी वाताहत झाली. एके काळच्या राजधानीच्या राजस खुणा मात्र बदामीत जागोजागी आहेत. 

बदामीत विशेष काय बघायचं - एकदा तिथल्या बदामी केव्हज जवळ गाडी पार्क केली की म्युझीयम, अगस्त्य लेक, भूतनाथ मंदिर आणि बदामी किल्ला सगळं जवळपास आहे आणि पायी चालत पाहायचं आहे. बदामीत माकडांचा सुळसुळाट आहे. केव्ह समोरच्या परिसरात गाई, बकर्‍या, क्वचित डुकरं आणि चपळ माकडं पर्यटकांसह गुण्यागोविंदाने नांदत असतात. अनघाची पर्स एका माकडाने ओढली, दुसर्‍याने पाडली, तोवर आम्ही त्यांच्या वरताण कलकलाट करुन ती ताब्यात घेतली. बदामीतली बाकी सर्व स्थळं मग आम्ही आपापल्या पर्सला मिठी मारुन दुसरा डोळा माकडांवर ठेवूनच पाहिली. हा माकडांचाच प्रदेश आहे पण प्रत्येक ठिकाणच्या माकडांचं वागणं मात्र वेगळं आहे. आपण पुणेरी असे, नागपुरचे तसे म्हणतो तसंच काहीसं. 

Badami Caves

तर- बदामी केव्हज ! अवाढव्य बदामी दगडात कोरलेली ही ४ लेणी आहेत. पहिली आणि दुसरी लेणी उत्तर दख्खन शैलीत कोरली आहे तर तिसरी लेणी नागरा आणि द्रविड शैलीत. पहिली तीन लेणी हिंदू प्रतीकं दर्शवतात तर चौथी लेणी जैनांची आहे. पायवाटेवरचे दगड राखाडी आहेत. इथलं कोरीव काम अत्यंत रेखीव आहे आणि विशेष म्हणजे प्रमुख शिल्पकारांचा- कारागिरांच्या नावाचाही तिथे उल्लेख आहे. अभंगातल्या तुका म्हणे, नामा म्हणे सारखी शिल्पकारांची ’सिग्नेचर’ तिथे पाहून फार बरं वाटलं. पहिली केव्ह काहीशी अनाकर्षक किंवा साधारण वाटली. मग वर वर एक एक केव्ह पाहत जाऊ लागलो तसतसं त्यातली विलक्षण कलाकारी, त्या दगडाचा थंडगार स्पर्श, तिथून अद्भुत दिसणारा अगस्त्य लेक हे सगळं फारच विलोभनीय वाटू लागलं. केव्ह उतरल्यावर समोरच एक दगडी लालसर कोरीव खांबांवर राखाडी पांढरा घुमट असलेली मशीद दिसली. अशा चमत्कारिक रचनेवरुन तो घुमट देवळाचा कळस उद्ध्वस्त करून बांधला असावा हे उघडच आहे. अशा विचित्र विसंगत वास्तू पाहून वाईट वाटलं. मशिदीजवळून पुढे लहान गल्ल्या आणि बारक्या बकर्‍यांमधून वाट काढत आम्ही म्युझियमपाशी पोचलो.

 वाटेत एक सुघड, तीन कळसांचं सुरेख मंदिर उन्हात चमकत होतं. त्याच्या अगदी समोरच्या घरातली बाई तिकडे पाठ करुन लाल मिरच्या सुकवायला पसरत होती. अभिषेक ऐश्वर्याच्या सौंदर्याचं रोज रोज काय कौतुक करणार म्हणा ! तसंही कलाबिला या सगळ्या भरल्या पोटी आणि फावल्या वेळात करायच्या गोष्टी असतात.

म्युझियम अगदी आखीव नेटकं आहे. भटक्या आदिमानवापासून उत्क्रांत होत गेलेल्या आजच्या माणसाचा परामर्श उत्खननातून सापडलेल्या त्याच्या प्रगती आणि अधोगतीच्या खुणांची मांडणी करून घेण्यात आला आहे. तत्कालिन नाणी, हत्यारं, वस्तू अंदाजे त्या त्या कालखंडाचा उल्लेख करुन व्यवस्थित काचेआड ठेवलेल्या आहेत. त्यासह अनेक सुस्थितीतील मूर्ती, काही खंडलेल्या मूर्ती ,स्थापत्यशैलींचे विविध नमुने तिथे ठेवलेले आहेत. तीर्थंकरांच्या एका सुबक मूर्तीपाशी दोनच साध्या ओळी लिहिल्या होत्या. हे जग-भवसागर म्हणजे तीर्थ, यातून पार होऊन किनार्‍यावर (मोक्षाप्रत) नेतो तो तीर्थंकर. 

Badami fort Entrance

म्युझीयमच्या समोरच दुपारच्या उन्हात चमकणारा अगस्त्य लेक आणि उजवीकडे बदामी किल्ल्याचं प्रवेशद्वार. दारातल्या उंच दगडी पायर्‍यांवर ’वेडा राघू’ बघत विसावलो. मग किल्ला चढून एक एक कातळ ओलांडत पार वरच्या देवळापर्यंत गेलो. तिथून आता मघाशी पाहिलेल्या केव्हज समोर दिसत होत्या साधारण किल्ल्याइतक्याच उंचीवर. खाली प्रवेशापाशी बसलेले २ चौकीदार सोडले तर किल्ल्यावर फक्त आम्हीच होतो. ओमायक्रॉनमुळे असेल किंवा नाताळच्या सुट्ट्या संपल्यामुळे असेल पर्यटकांची संख्या रोडावली होती. पुलकेशीनने बांधलेल्या या किल्ल्यावर मध्ये आणि अगदी वर असे दोन भव्य आणि आता काहीसे भग्न शिवालय आहेत. त्याला तिकीट विक्रेता आप्पर एन लोव्वर पॉइंट म्हणत होता.

Straightening huge rocks at Badami fort

आम्हाला लव्हर पॉईंट ऐकू आले. आम्ही तिथे असताना अचानक लालतोंड्या मोठाल्या माकडांच्या आपसात हाणामार्‍या सुरु झाल्या. मी कड्यावरच्या पट्टीवर उभी असताना त्यापैकी एकाने जवळ धपकन उडी मारली. आम्ही दोघेही एकमेकांना घाबरुन त्या पट्टीवर खो खो खेळू लागलो, शेवटी मी कशीबशी खाली उडी मारली. दरीत नव्हे. त्यांचे कर्कश्य चीत्कार ऐकून आमची इतकी सटारली की आम्ही आप्पर पाईंटकडे जायचा विचार रद्द करून वेगात खाली उतरलो. 

Bhutnath Temple with Agastya Lake

समोरच्या अगस्त्य लेकला वळसा घालून भूतनाथ मंदिराकडे गेलो. तळ्याकाठी स्तब्ध उभं असलेलं हे निर्जन शांत सुघड मंदिर बदामीमधलं सर्वात देखणं दृश्य वाटलं मला. 

इ.स. ७००-७२५ च्या सुमारास हे बांधण्यात आलं. आत दगडी घडीव शिवलिंग आणि अश्राप चेहर्‍याचा सावळा काटकुळा पुजारी. या मंदिराच्या सभामंडपातून दिसणारी लगतची लहानशी मंदिरं, डावीकडे केव्ह, उजवीकडे किल्ला आणि समोर संथ तळ. हे तळं निसर्गनिर्मित आहे. अगस्ती ऋषींच्या नावावरुन त्याचं हे नाव पडलंय. इथे विष्णूपत्नी भूदेवी व लक्ष्मीचा वास असल्याच्या आणि इथल्या पवित्र पाण्याच्या प्राशनाने आजार बरे होत असल्याच्या कथा सांगितल्या जातात. सभामंडपात आम्ही बराच वेळ शांतता पीत स्तब्ध बसून राहिलो. पोटातले कावळे फारच ओरडू लागल्यावर नाईलाजाने निघालो. पुन्हा त्या बकर्‍या, गल्ल्या ओलांडत पार्किंगपाशी पोचलो. 

Local Irkal Saree shop

रिसॉर्टच्या मॅनेजरने त्याच्या (किंवा कमिशन असलेल्या) इरकली साड्य़ांच्या दुकानाचे कार्ड सकाळीच देऊन ठेवले होते. संध्याकाळी तयार होऊन आम्ही आधी बाणशंकरी देवीला गेलो. टिपिकल दक्षिण भारतीय देवस्थान. सकाळी कदाचित इथे खूप प्रसन्न वाटत असावं. आता मात्र बाहेरची दुकानं धूळभरली शटर ओढलेली. एक नवं जोडपं दर्शनाला आलेलं. बाईच्या सावळ्या चेहर्‍यावर कसलेही भाव नाहीत. केसात तिथल्या पद्धतीनुसार भरगच्च गजरे. पुरुष हातात नारळ धरून मख्ख उभा. मग अजून काही नातलग त्यांना चिकटून भराभर फोटो काढू लागले. बाकी शांतता. आत भगभगीत तरीही मलूल वाटणारे पिवळे दिवे. थंडगार फरशी. आडव्या बारच्या सहाय्याने तयार केलेली दर्शनबारी वगैरे. दगडी प्रवेशद्वाराला दिलेले कृत्रिम भडक रंग पाहून आमचा उत्साह बराचसा मावळला. शहाळं प्यायल्याने आणि इरकल खरेदीच्या आठवणीने तो पुन्हा उफाळून आला. 

परतीच्या रस्त्यावरच्या साडीच्या त्या दुकानात एकदम ८ बायका शिरलेल्या पाहून विक्रेती हरखली. तिने इरकल साड्यांची रास लावली पण तेच ते हिरवे, जांभळे रंग पाहून आम्ही बॅकसीटवर आलो. दुकानभर पसरलेल्या शेकडो साड्यांच्या ढिगामध्ये मुंडकं घालून मनासारख्या २ साड्या खरेदी करुन अखेर मीनल आणि मंजिरीने आमची लाज राखली. 

परतलो आणि रिसॉर्टच्या लॉनवर हुडहुडत्या थंडीत अखंड गप्पांमध्ये वेळ मिळेल तेवढं जेवलो. 8 पैकी चार जणी सासूग्रस्त व 4 नॉर्मल असल्याने सर्वांनी वक्ता श्रोता जोड्या लावून घेतल्या. श्रोत्यांना 'खरंय' किंवा 'हो का गं! 'एवढंच संभाषण allowed होतं.

बदामीतला मुक्काम सकाळी न्याहारीनंतर संपणार होता. दुसर्‍या दिवशी पट्टदकल आणि ऐहोळे ही दोन गावं बघायची होती. हम्पीबद्दलची उत्सुकता तर आता खूपच वाढली होती. 

Pattadakal Aihole Travelogue

Hampi Travelogue - part 1

Hampi Travelogue - 2 Last part 

#Hampi #Badami #Pattadakal #Aihole #UNESCO_world_heritage 

ते आणि आपण : US | India

 गेल्या काही लेखांमध्ये अमेरिकेतल्या फिलाडेल्फिया परिसरातली स्थळं आणि घटनांचं धावतं वर्णन होतं. आज मात्र फक्त काही तुलनात्मक नोंदींबद्दल.

दरम्यान एक सुंदर कॅथेड्रल पाहिले होते. गाभारा म्हणता येईल असा मुख्य भाग भव्य होता, छत मान दुखेल इतके उंच, सुरेख आरस्पानी कोरीव काम. तिथली प्रकाशयोजना तर खिळवून ठेवणारी होती. तळघरात Bishop धर्मगुरुंचे बाप्तीस्मा, लग्न, अंत्यविधी इ. प्रसंगानुसार वेगवेगळे पोशाख काचेच्या कपाटात टांगलेले दिसत होते. जवळच महिला प्रसाधनगृह होते. तिथे चक्क सॅनिटरी नॅपकीन्स ठेवलेले होते. कॅथेड्रलमध्ये !! मासिक धर्म व धर्म याची गल्लत न करता त्याचा इतका शांतपणे स्वीकार आपल्याकडे होईल का! गोव्याला मंगेशीच्या देवळाबाहेर ’अशा’ महिलांनी प्रवेश करु नये, असे स्पष्ट लिहिले आहे. अनेक धार्मिक ठिकाणी असे लिहिलेले असते किंवा अध्याहृत असते. जिला त्रास होतो, आराम हवा आहे ती अशा वेळी मंदिरात काय कुठेच जाणार नाही, जाऊही नये पण जी खास तिथे दर्शनाला आली आहे तिला या कारणाने दर्शन नाकारणे मग ते ’देवी’चे देऊळ असले तरी, हे सगळे अतार्किक तर आहेच पण दुर्दैवी आहे. ती सूचना वाचताना मला हे कॅथेड्रल पुन्हा आठवले होते.

मी आता सौ चिकन खाके शाकाहारी झालेली बिल्ली असल्याने रोजचे जेवण ही एक दिव्य परिक्षा असे. आपल्याकडे पाहुण्याला तो हात आडवा धरुन गयावया करेतो आग्रह केला तरच आपण चांगले यजमान असल्याचं सिद्ध होतं असं आपण मानतो, त्यात अर्थात भारतीय आतिथ्यशीलतेचा भाग असतो हे खरंय तसंच वाढत्या वयाबरोबर आपल्याकडच्या आग्रहाची भीती वाटू लागते हे ही. इकडे आम्हाला किचनमध्ये कुठे काय आहे ते होस्ट दाखवून देत. स्वागताची मेजवानी आटोपली की त्यांचे कर्तव्य संपे. गोदरेज कपाटाहून मोठ्या फ्रीजमध्ये दूध, लोणी, जॅम, चीज, भाज्या, ज्यूसेस आणि सॉसेस हे किमान असायचेच. घरात पाव आणि तांदूळ असत. त्यामुळे पोळी जरी मिळत नसली तरी आम्ही संशोधन करुन बरेच इंडोवेस्टर्न खाद्यप्रकार शोधून काढले. बाहेर गेलो की मात्र आमची विशेषत: माझी पंचाईत होई. मोठ्या क्लब मिटिंग असल्या की आपल्या अ‍ॅवॉर्ड फंक्शन सारखी गोल टेबलांची रचना असे. बोके आणि मांजरींना सुटाबुटात बसवले तर जसे दिसेल तशी मंडळी आजूबाजूला असत. ते खात असलेले पदार्थ अनोळखी असत. एकदा व्हेज प्लॅटर मागवली तर बशीत हे माँ माताजी!! उकडलेली भेंडी आणि परतलेली अळणी पानकोबी आली. बरं हॉटेलमधला मेनू पण इतक्या फॅशनेबल शब्दात लिहिलेला असे की त्यावरुन आत काय घातलंय याचा अंदाज येत नसे. धिप्पाड सहा फुटी वेटरशी एकमेकांना समजेल अशा इंग्लीशमधली चर्चा निष्फळ ठरली तर ज्यूस मदतीला येई. हॉटेलमध्ये आपल्याकडच्यासारखं पाणी आणून ठेवलेलं नसे. कोणतंही पेय इतकं काठोकाठ भरुन देत की आम्ही ’खाली ग्लास’ मागवून ते शेअर करत असू पण पानात काही टाकत नसू. त्यांना हे विचित्र वाटे कारण तिकडे सहसा आई पण मुलाचे उष्टे खात नाही. एकंदर ’टाकणे’ हा प्रकार तिकडे अगदी सर्वसामान्य आहे. टाकणं हा अन्नब्रह्माचा अपमान आहे मग बिल कुणी का देईना हे आम्ही त्यांना समजावून सांगत असू.आपल्याकडे सुद्धा अन्न टाकणे प्रकार असतोच पण अमेरिकेत दिवसभरात जितकी अन्नाची नासाडी दिसते त्यात एक विकसीनशील देश त्या दिवसापुरते पोट भरू शकेल असे वाटते. 

व्हिक्टर्स कॅफे नामक १०० वर्षांची परंपरा असलेल्या एका आगळ्यावेगळ्या उपाहारगृहात आम्ही गेलो होतो. आम्ही व फिली क्लबचे ५,६ जण मिळून. चपळ हालचाली करणारे चुणचुणीत वेटर आणि वेट्रेस अगदी तरुण विद्यार्थी असावेत असं वाटत होतं. अचानक घंटा घणघणली. दरवाज्यात उभ्या असलेल्या वेट्रेसने खड्या आवाजात एक छोटीशी कथा सांगितली. फ्रेंच राजकन्या आणि तिचं दुभंगलेलं हृदय असं काही त्यात होतं. हे सांगून होताच आम्ही दचकलो इतक्या तार स्वरात ती गाऊ लागली. आपल्या संगीतनाटकांमधल्या पदांसारखा हा ओपेरावजा गायनप्रकार होता. ती वेट्रेस त्याचे शास्त्रोक्त प्रशिक्षण घेत होती असे कळले. असे अनेक होतकरु कलाकार तिथे गायक कम वेटर म्हणून काम करतात आणि आपली कला सादर करतात. हेच या कॅफेचं वैशिष्ट्य. इथला अनुभव म्हणे त्यांच्या कलाविश्वातील करियरमधला मह्त्वाचा टप्पा मानला जातो. तसंही तिथे कामाचा आणि खानदान की इज्जतचा काही संबंध नसतो. एका उच्चभ्रू जोडप्याने तर आम्हाला त्यांची मुलगी सकाळचं कॉलेज आटोपल्यावर संध्याकाळी जिथे वेट्रेस म्हणून काम करायची त्या रेस्टॉरंटला आवर्जून जेवायला नेलं होतं. (तर हे गायन प्रकरण आटोपल्यावर आमच्या ग्रुपमधल्या एकाचा वाढदिवस केक मागवून आम्ही साजरा केला आणि ’बार बार दिन ये आये’ हे आपलं युगानुयुगाचं कंपलसरी बड्डेसॉंग कोरस मध्ये म्हटलं. उपस्थितांसाठी अगम्य असणार्‍या या गाण्यात शेवटी ’हॅपी बर्थडे टू यू’ हा भाग इंग्लीशमध्ये असल्याने सर्वांना कळला आणि अख्ख्या हॉटेलमधल्या मंडळींनी टाळ्या पिटून ग्लासेस उंचावून त्याला विश केलं.) कोणत्याही कामाला कमी न लेखणे हा अमेरिकेचा मला सर्वात आवडलेला गुण.

एका ग्रामपंचायतीला (नाव टाळते आहे) भेट दिली असताना तिथल्या समुपदेशिकेला गावातल्या सोयी आणि समस्यांबद्द्ल विचारले. एक तर अशी पोस्ट तिथे असणं हे मला नवलाईचं वाटलं. आपल्याकडच्या पंचायत समिती किंवा तत्सम कचेर्‍यात गेल्यावर आपण अगदी अडाणी असल्याचं फीलिंग येतं. इकडे व्यवस्थित पाट्या, हसरी देखणी स्वागतिका. छताला झुलणारं एकही जाळं नाही, मध्ययुगीन काळातले वाटणारे निराशावादी पंखे नाहीत. फायलींवर धूळ असायला फायलीच नाहीत कारण सगळीकडे चकचकीत कपाटं. हा, तर त्या समुपदेशिकेला त्या पोस्टींगचं कारण विचारलं. ती म्हणाली, १२-१३ वर्षांच्या कुमारी माता ज्याला ते किड्स प्रेग्नंसी म्हणतात त्याचं प्रमाण खूप जास्त आहे. मोठ्या हॉस्पीटलमध्ये प्रसूतीचा खर्च प्रचंड. शाळेतल्या मुलींना लैंगिक शिक्षण देण्याऐवजी गर्भनिरोधक वाटावी लागणं, शाळेत सोबत कोणी हत्यार, बंदूक आणलेली नाही ना हे तपासण्यासाठी मेटल डिटेक्टर बसवावे लागणं ही तिथली शोकांतिका ऐकून धस्स झालं. योग्य अयोग्य याची निवड करण्याची समज वाढवण्याऐवजी ते तात्पुरती मलमपट्टी करतायत असं जाणवलं. नंतर सॅल्व्हेशन आर्मी (पुनर्वसन) केंद्र पाहिलं. तारवटलेल्या लालसर डोळ्यांचे, भकास चेहर्‍याचे गर्दुल्ले किंवा पियक्कड तिथे टीव्हीवर चमत्कारिक सिनेमा पाहत कसेही वेडेवाकडे बसले होते. कर्कश्य संगीत सुरु होतं. चित्रविचित्र कपडे, पिळापिळाच्या केशरचना, बहुतेक सगळे ब्लॅक. संसार टिकण्याचं प्रमाण कमी, पोरांचं लेंढार सांभाळत एकटं राहिलेल्या नशेच्या आहारी गेलेल्या, डिप्रेशनमधल्या जंकफूडच्या अतिसेवनाने लठ्ठ झालेल्या बायका, अशा एकल पालकांची भणंग बेकार अल्पशिक्षित मुलं. हे सुद्धा चकाकत्या अमेरिकेचं विदारक रुप आहे. आपल्याकडेही आता या समस्या खूप वाढत असल्या तरी याबाबतीत आपण त्यांच्यापेक्षा थोडे मागासलेले आहोत.

एका होस्टच्या मित्राला आम्हाला काही ठिकाणं दाखवायची जबाबदारी दिली होती. रस्त्यात मध्येच गाडी थांबवून त्याने आम्हाला एका घराशी नेलं. घर अगदी टिपिकल अमेरिकन पद्धतीचं. एका बाजूला गॅरेज, हिरवंगार लॉन, घराची पांढरी आणि राखाडी पण टवटवीत रंगयोजना. घर बंद होतं. मागच्या खिडकीत एक वेगळाच शोपीस लटकत होता. त्याने त्यावरुन हात फिरवला. ’अजूनही हा इथंच आहे’ म्हणत हसला. आम्हाला काही कळेना. मग त्याने सांगितलं की तो आणि त्याची आधीची बायको इथे ५ वर्ष राहत होते. मग आम्ही हं म्हणणार तर तो पुढे म्हणाला की हे घर त्या बायकोच्या आधीच्या नवर्‍याचं आहे. आम्ही ’जोड्या लावा’ खेळत होतो तोच तो म्हणाला की त्याच्या बायकोचा (ह्याच्या) आधीचा नवरा म्हणजे घराचा मूळ मालक आणि त्या नवर्‍याची आताची बायको सध्या तिथे राहतात पण ते नेमके कुठेतरी गेलेले दिसतायत. हे घर आतून खूप सुंदर आहे आणि वाटेवरच होतं म्हणून तुम्हाला जस्ट दाखवायला आणलं होतं. हे सगळं ऐकून आम्हाला घेरी यायची बाकी होती. या क्षेत्रात भारतीय फारसे मागे नसले तरी त्यात अद्याप तरी इतकी चक्रवाढ व्याजाची गुंतागुंत निर्माण झालेली नाही. आपलं ८ वं लग्न (चुभू देणेघेणे)  आपल्याच पहिल्या नवर्‍याशी पुन्हा करणारी एलिझाबेथ टॆलर आठवली. आम्हा सर्वांचे आधीचे आणि आत्ताचे नवरे व बायका तेच असल्याबद्दल आम्हाला एकदम हायसे वाटू लागले. :-)  

शेवटी एक नोंद राजकारणाबद्दल. गांधीजी ही तेव्हा बहुतेक मध्यमवर्गीय अमेरिकनांना माहित असणारी महत्वाची एकमेव भारतीय व्यक्ती होती. वॉशींग्टनला भारतीय वकिलातीसमोर त्यांचा पुतळा आहे. आपल्याइकडे मात्र अमेरिकेच्या राजकारणावर तावातावाने चर्चा होते. आपल्याला नुसते त्यांचे राष्ट्राध्यक्षच नव्हे तर मोनिका ल्युएन्स्कीपासून मिशेल ओबामापर्यंत, रिपब्लिक डेमोक्रॅट पक्षांबद्दल बरच काही माहित असतं. त्यांना आपली बीजेपी, कॉंग्रेस वगैरे काहीही माहित नसायचं (तेव्हा तरी) लिंबूटिंबू पक्ष तर जाऊच द्या. कारण अमेरिका हेच त्यांचं जग आहे. मार्क ट्वेनने उपरोधाने म्हटलं होतं, अमेरिकेला भूगोल कळावा म्हणून बहुतेक जगात युद्ध होत असावीत. तर तेव्हा ओबामा आणि हिलरीपैकी कुणाला तिकिट मिळेल याची चर्चा होती. माजी अध्यक्षाची बायको म्हटल्यावर ती जास्त प्रसिद्ध असेल असं मला वाटलं होतं. प्रत्यक्षात या महासत्तेची अध्यक्ष एक स्त्री कधीच होऊ शकत नाही हेच जनतेचं साधारण मत असल्याचं आमच्या लक्षात आलं. आजही कमला हॅरिस उपाध्यक्ष आहे, अध्यक्ष नाही. आपल्याकडे एका दशकाहून जास्त इंदिरा गांधी पंतप्रधान होत्या. ममता, जया, मायावती, सुषमा स्वराज यांच्यासारख्या भिन्न मतप्रवाहाच्या, विवाद्य पण पंतप्रधानपद सांभाळण्याचं पोटेन्शिअल असलेल्या आणि अत्यंत यशस्वी राजकीय कारकीर्द करणार्‍या महिला आठवून मला जरा बरं वाटू लागलं.

आज इतकंच.  ☺

Tip- The context is Year 2007

जेता

 कुठून येते ही उर्जा?

ज्या लक्ष्यपूर्तीसाठी कित्येक वर्षे तहान भूक हरपून मेहनत करायची, तो सुवर्णक्षण पुढ्यात असताना प्रतिक्रियांची पर्वा न करता अत्युच्च त्याग करायचा, ही जोखीम मोठीच. खेळाडूंमध्ये कुठून येत असेल हा अदम्य विश्वास? या कृतीमागे आंतरिक कौल असतो, की समयोचित तत्परता? देशातील कोट्यवधी चाहत्यांच्या अपेक्षांचा डोंगर डोक्यावर सांभाळत अशी कृती करणे ही सोपी गोष्ट नाही. तरीही असतात असे काही जीव, जे जीवापाड परिश्रमांसमोरही मनाच्या प्रामाणिकतेशी सलगी करतात. एखादा सामना हरताना त्यांनी क्षणार्धात जगाला जिंकून घेतलेले असते. त्यागमूर्तींची यादी संपत नाही. आत्मबळ पेरणारी अशी व्यक्तिमत्वे देशाचाच गौरव वाढवितात. निवडक दाखल्यांचा उजाळा माणुसकीच्या उद्घोषाला प्रेरक ठरेल.

१९८८ चे सेउल ऑलिंपिक. कॅनडाचा लॉरेन्स लेमिक्स अटीतटीच्या नौकानयन स्पर्धेत सहभागी झालेला होता. स्पर्धा सुरु असताना दुसर्‍या एका शर्यतीतली नाव उलटलेली पाहून तो चक्क आपली शर्यत सोडून नौकेसह त्यांच्या मदतीला धावला. या गोंधळामुळे स्पर्धा संपली तेव्हा तो २२ व्या स्थानावर होता पण त्याला विशेष पदक देऊन गौरवण्यात आले. 

१९९८ चे हिवाळी ऑलिंपिक. नॉर्वेचा बिजॉर्न डेहेल पुरुषांची क्रॉस कंट्री स्कीइंग स्पर्धा जिंकला. केनियाने या स्पर्धेत प्रथमच भाग घेतला होता. केनियाच्या फिलिप बॉईटसाठी जिंकणे तर दूरच, १० किमी अंतर पार करणे हेच मुळात मोठे आव्हान होते. बिजॉर्नने आपला पदकग्रहण सोहळा फिलिप्स अंतिम रेषा ओलांडेतो थांबवला. त्याचे स्वागत केले आणि मगच पदक स्वीकारले.

२०१६ चे रिओ ऑलिंपिक. न्युझीलंडची निकि हॅम्ब्लेन आणि अमेरिकेची अ‍ॅबे अगोस्तीनो महिलांच्या ५००० किमी रॅलीच्या पात्रता फेरीतच एकमेकींना अडकून पडल्या. अ‍ॅबेला चांगलीच दुखापत झाली होती पण दोघींनी एकमेकींना आधार, प्रोत्साहन देत कसेबसे पण पूर्ण अंतर पार केले. शेवटी पोचूनही त्यांची निवड करण्यात आली. 

२०२१ चे टोकोयो ऑलिंपिक. उंच उडीच्या अंतिम स्पर्धेत इटलीचा जिअनमार्को तंबेरी आणि कतारचा मुताझ इसा बरशीम यांच्यात सुवर्णपदकासाठी स्पर्धा सुरु होती. दोघांनीही सारखीच उंची गाठली त्यामुळे टायब्रेक झाला. पुढच्या ३ संधींबाबत असेच घडले. मग एक शेवटची संधी देण्याचा निर्णय झाला पण इटलीच्या खेळाडुचा पाय दुखावला गेल्यानं त्यानं ही संधी न घेता माघार घेतल्याचं जाहिर केलं. कतारचे सुवर्णपदक निश्चित होते तरीही त्याने सुवर्णपदक जिअनमार्कोशसह वाटून घेतले.  

’जो जीता वोही सिकंदर’ हेच जगाचे खेळाकडे पाहण्याचे साधारण सूत्र आहे. या पार्श्वभूमीवर ही सगळी उदाहरणे वेगळेच काही सांगत आहेत. बॉर्डर-गावस्कर मालिकेत विजय मिळवून कर्णधार अजिंक्य राहणे त्यांच्या घरी पोचला. अतिउत्साही क्रिकेट चाहते हे यश साजरे करण्यासाठी ’कांगारु’चे प्रतीक असलेला केक घेऊन गेले. कांगारू ऑस्ट्रेलियाचा राष्ट्रीय प्राणी आहे तेव्हा हा केक कापून मी त्यांचा अनादर करणार नाही असे अजिंक्यने नम्रपणे स्पष्ट केले. खेळाच्या गाभ्याशी इतक्या निखळ, सच्च्या प्रेरणा असू शकतात हे अविश्वसनीय वाटावे अशी आज परिस्थिती आहे. 

खेळात अधिकाधिक अर्थकारण गुंतल्यापासून बहुतेक खेळाडूंना जिंकायचे आहे ते आर्थिक लाभासाठी. विशेषत: लीग स्वरुपाच्या खेळात तर खेळाडूंवर बोली लावली जाते त्यामुळे कसे जिंकावे यासाठी वेगवेगळे डावपेच आखले जातात. उत्तेजक द्रव्यांची मदत घेतली जाते. मॅच फिक्सींगपासून अनेक नियमबाह्य प्रकार सर्रास केले जातात. ऑनलाइन स्टॉक ब्रोकरेज फर्म झिरोधाचा सह-संस्थापक निखिल कामत याने मध्यंतरी एका ऑनलाइन चॅरिटी सामन्यादरम्यान बुद्धीबळातील माजी विश्वविजेत्या विश्वनाथन आनंदचा पराभव केला होता. नंतर कामतला आपण संगणकाच्या मदतीने फसवणूक केल्याची कबुली द्यावी लागली. खेळात कायम जिंकावे असे वाटण्याचे आणखी एक कारण म्हणजे त्यातून मिळणारी प्रचंड प्रसिद्धी हे यावरून लक्षात येईल. 

जिंकायलाच हवे असे वाटण्यामागचे तिसरे आणि सर्वाधिक भावनाप्रधान कारण आहे राष्ट्रप्रेम. क्रिकेट जणू धर्म असलेल्या आपल्या देशात क्रिकेटखेळाडूंना जवळपास देव मानून मनात त्यांची प्रतिष्ठापना करणारे चाहते सामना हरल्यावर त्याच खेळाडूंचे पुतळे करून जाळायला मागेपुढे पाहात नाही. भारत-पाकिस्तान दरम्यानच्या सामन्यांना तर जणू मैदानावरचे युद्ध मानले जाते. तिथली हार-जीत ही संघाची नव्हे तर देशाची हार-जीत मानली जाते. देशाची अब्रू खेळाच्या मैदानावर जणू पणाला लागते. ऑलिंपिकमधल्या एकेका पदकाच्या प्राप्तीकडे तर अवघा देश डोळे लावून बसलेला असतो. खेळाडू तिथे देशाचे प्रतिनिधी म्हणूनच जात असतात. मीराबाई चानूने कास्यपदक मिळवले तरी ते फक्त तिचे पदक नसते. देशाच्या आकांक्षांच्या पूर्ततेचे ते प्रतीक असते. खेळात प्रतिस्पर्ध्यावर मात करण्याची ईर्षा असणे, विजिगीषु वृत्ती असणे हे अगदी स्वाभाविक आहे परंतु पदक मिळवायच्या, जिंकायच्या दडपणामुळे जिंकण्याच्या मार्गापेक्षा आणि खेळापेक्षा मह्त्व मिळते ते फक्त ’जिंकण्याला’. कोणताही देश याला अपवाद नाही. उदा: खोर्‍याने पदके मिळवणार्‍या चीनमध्ये यशस्वी खेळाडू ’निर्माण’ करणार्‍या राष्ट्रीय क्रीडासंस्थांमध्ये परतीचा मार्ग बंद झालेली अनेक बालपणं भरडली जातात कारण ’जिंकण्याला’ पर्याय नसतो.

या सगळ्या चौकटीला छेद देणारे काही असे काही प्रसंग घडतात जिथे कुणीच हरत नाही फक्त ’खेळ’ जिंकतो. केनियाचा जगप्रसिद्ध धावपटु अबेल मुताई 2012 मधील स्पेन क्रॉस कन्ट्री स्पर्धेच्या शेवटच्या राउंड मधे धावतांना अंतिम रेषेच्या जवळ आला होता. त्याने सुवर्ण पदक जिंकल्यातच जमा होते. अचानक अंतिम रेषा समजून तो एक मीटर आधीच थांबला. त्याच्या मागुन येणाऱ्या स्पेनच्या इव्हान फर्नांडीसच्या हे लक्षात येताच त्याने आधी ओरडून नंतर सरळ ढकलुन त्याला अंतिम रेषेपर्यंत पोचविले. पहिला येण्याची संधी ’घालवली’ असे इव्हानला वाटले नाही कारण अबेल पहिला आलेलाच होता. त्याच्या गोंधळाचा फायदा घेऊन सुवर्णपदक पटकावणे इव्हानला शक्य होते पण त्याने तसे न करता आपली हार स्वीकारली. इथे खरे तर तो माणूस म्हणून जिंकला. अशा खेळाडूंमुळे ते ज्या देशाचे प्रतिनीधीत्व करतात तो देश पदकतालिकेवर कोणत्याही क्रमांकावर असला तरी जेताच असतो. पूर्ण प्रयत्नांती खेळाडू जिंकला की हरला याइतकेच त्याच्यातला ’माणूस’ जिंकला हे आपण महत्वाचे मानायला हवे. या ऑलिंपिकमधील बॅडमिंटनच्या सामन्यात सिंधूच्या हातून रजतपदक गेल्यानंतर लगेच ’तिने आता निवृत्त व्हावे’ अशी टीका काही जणांनी सुरु केली. याच सिंधूने मागील ऑलिंपिकमध्ये कॅरोलिना मरिनकडून पराभव झाल्यानंतर तिने आनंदाच्या भरात फेकलेली रॅकेट विचलीत न होता शांतपणे उचलून तिच्या हतात दिली होती. सगळे क्रीडाजगत तिच्या या समंजस कृतीकडे कौतुकाने पाहत होते. अथक मेहनतीनंतरही केवळ तिने मिळवलेल्या पदकाचा रंग बदलला म्हणून तिच्या या उमदेपणाचा आपल्याला विसर पडू नये. खेळाडूंच्या मनाची मशागत इतक्या नेमकेपणाने  झाली असेल तर प्रत्यक्ष वेळ येते तेव्हा त्यांच्या अंतरात्म्याचा आवाज जिंकतो आणि पर्यायाने राष्ट्र जिंकते. राष्ट्र ही सामूहिक संकल्पना आहे पण राष्ट्रप्रेम ज्यातून सिद्ध होते ती कृती मात्र वैयक्तिक असते. जिंकण्याची ही आगळीवेगळी व्याख्या आणि खिलाडूवृत्ती अशा मोजक्या खेळाडूंपर्यंतच मर्यादित न राहता नागरिकांपर्यंत झिरपायला हवी. 

क्रीडामानसोपचारतज्ज्ञ भीष्मराज बाम खेळाडूंची मानसिकता ओळखून त्यानुसार कोणते बदल उपकारक ठरतील याचा सतत अभ्यास करत असत. शारिरिक प्रशिक्षणाइतकेच महत्व ते मानसिक प्रशिक्षणाला देत असत. इतरांचं अगदी विरुद्ध पक्षाचं सुद्धा जे चांगलं असेल ते स्वीकारणं आणि त्यांचा अनुभव, मत, ज्ञान यांचा आदर करणं आपण शिकलो तरच वैयक्तिक आणि गटाचा विकास शक्य आहे, यावर त्यांचा पूर्ण विश्वास होता. ते म्हणत ,"चुरशीची स्‍पर्धा असतांना मैत्र आणि नाती ही प्रेमाने आणि संघभावनेने मजबूत करायची असतात. द्वेष, मत्‍सर, शत्रूत्‍व या उपटसुंभ भावनांना मूठमाती द्यायची असते. म्‍हणजे मग आयुष्‍य ख-या अर्थाने संपन्‍न होत असते. हे सारेच स्‍पर्धात्‍मक खेळांतून शिकता येते. ते पालक, शिक्षक व प्रशिक्षक यांनीही शिकून घेऊन आपल्‍या वागण्‍याने पुढच्‍या पिढीवर संस्‍कार करायचे असतात." 

हे शिकता आले, आचरणात आले, तर 'सहनाववतु' म्हणजेच आमचा कुटुंब म्हणून, समाज म्हणून, देश म्हणून आणि अंतिमतः विश्व म्हणून एकत्रित विकास होवो, या प्रार्थनेला अर्थ लाभेल. आपण 'हे विश्वची माझे घर' असे मनाच्या तळाशी स्वीकारलेले असते; परंतु ही भावना तिथेच राहते. ती व्यवहारात येत नाही. तसे असते, तर प्रत्येक देशाला विकासकामांपेक्षा जास्त खर्च संरक्षण व्यवस्थेवर करावा लागला नसता. परंतु खेळ इथे दुवा म्हणून काम करु शकेल. ज्यातून संवादाची संधी निर्माण होऊ शकेल. वैश्विक शांतता निर्माण व्हावी आणि देशांमध्ये परस्पर सामंजस्य वाढावे, हेच प्रत्येक आंतरराष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धेचे उद्दिष्ट्य असते. खेळात जिंकण्याची मौज काही वेगळीच; पण माणूसपणाची सरशी तितकीच महत्त्वाची आहे. ते भान रुजवणे, हेच खेळाचे साध्य आहे. यासाठी अगदी सोपा नियम मार्क ट्वेन त्यांच्या मार्मिक शैलीत सांगून गेले आहेत. "It's good sportsmanship to not pick up lost golf balls while they are still rolling". कतारच्या बरशीमने सुवर्ण पदकात इटलीच्या तंबेरीला वाटा देत घेतलेली उंच उडी, स्टेडियम पार करून कित्येकांच्या मनापर्यंत पोचली. अशी अद्भूत उर्जेची उदाहरणे पाहता 'नहीं जिता वो भी सिकंदर' म्हणायला हवे कारण तो जगातील मानसिक परिपक्वतेचा, विवेकाचा विजय ठरतो. 

published in महाराष्ट्र टाईम्स- संवाद पुरवणी -8 Aug 2021