समृद्ध अडगळ

"व्यक्त होणं' ही बहुसंख्य माणसांची गरज असते, आपल्याच कोषात राहणार्‍या काहींचा अपवाद! कलावंत व्यक्ती सृजनशीलतेमुळे पण त्याचबरोबर व्यावसायिक गरजेतूनही व्यक्त होतात,व्यावसायिक व्यक्ती प्रतिमानिर्मीतीच्या हेतूने व्यक्त होतात किंवा निव्वळ जगण्यातून निर्माण होणारी संवादाची भूक भागवण्यासाठीही लोक व्यक्त होऊ पाहतात.
अशा सर्वांसाठी सोशल नेटवर्किंग साईट वरचा वावर हा प्रत्यक्ष जगातील वावराइतकाच अपरिहार्य ठरतो आहे. मायस्पेस,ट्वीटर,लिंक्ड इन,ऑर्कुट,फेसबुक यासारख्या साईट्स पैकी एकावरही ज्याचे प्रोफ़ाईल नाही असा नेटीझन विरळाच. .. कुतूहलापोटी किंवा आपण अगदीच मागासलेले वाटायला नको म्हणून आपले प्रोफ़ाईल एखाद्या सोशल नेटवर्किंग साईट वर बहुसंख्य नेटीझन तयार करतातच. शहरी वर्गात याचे आकर्षण अधिक आहे, या साईटद्वारे संपर्क करणे व उर्वरित वेळात त्याबद्द्ल बोलणे ही जीवनपद्धती रूढ होऊ लागली आहे.

ब्लॉग प्रकार सर्वांना आपलासा वाटत नाही, स्वत:च्या कवितांचे पुस्तक स्वत:च छापून ते समोरच्याला जबरदस्ती वाचायला लावण्यासारखाच तो एक प्रकार आहे. त्यात प्रतिसाद नेमका आणि त्वरित येत नाही, ई-मेल चे महत्त्व अबाधित असले तरी तो एका अर्थी एकांगीच संवाद प्रकार आहे, यामुळेच परस्परसंवादाची गरज थेटपणे भागवणार्‍या सोशल नेटवर्किंग साईट प्रचंड लोकप्रिय झाल्या असाव्यात.

शिवाय या साईट्स देखील तुम्हाला स्वस्थ बसू देत नाहीत, हा बघा अमुक अमुक आणि एवढे तुमचे कॉमन मित्र, चला चला आपला मित्रपरिवार वाढवा... काही उत्साही मंडळी मग अशा साईट्स वर भरमसाठ मित्र जमवतात, ’आज काय मस्त पाऊस पडतोय’ इथपासून ’अमेरिकेच्या आऊटसोर्सिंगच्या धोरणा’ पर्यंत या सगळ्यांशी स्क्रॅप, वॉल वर बोल बोल बोलतात किंवा ट्वीट करतात.आपण लोकांना जसं दिसावं असं त्यांना वाटतं त्यानुसार प्रोफाईल तयार करतात.. मग हळूहळू या सगळ्या आभासी जीवनाचा... ’मित्राच्या बहिणीच्या लग्नातल्या फोटोवर कमेंट करण्याचा’, ’परदेशात कुठेतरी धुके पडले म्हणून इथे बसून चीत्कारण्याचा”, उगाच बसता उठता ’wow’ म्हणण्याचा कंटाळा येऊ लागतो... आणि ही मंडळी वास्तवात येऊ लागतात. काही जणांना जगण्याच्या प्रवाहात गहाळ झालेले सुह्रृद पुन्हा सापडतात ते अशाच साईट्स च्या कृपेने. त्यांचं आणि आपलं मधल्या काळातल जगणं अपडेट करून झालं की मात्र निर्माण झालेल्या पोकळीत ते आपापल्या टोकांना धरून पूर्ववत जगू लागतात. बर्‍याच जणांच्या प्रोफाईलचे आयुष्य हे मित्रमंडळाच्या प्रतिसादावर अवलंबून असते. कलाकार आणि व्यावसायिकांना मात्र या साईट्स म्हणजे यशस्वी होण्याचा एक स्वस्त आणि मस्त मार्ग आहे. याशिवाय त्यांच्या सृजनशीलतेलाही येथे अफाट वाव आहे...

मराठीतल्या प्रसिद्ध लेखिका कविता महाजन यांच्या शब्दात सांगायचे तर " लेखनाचे अनेक फॉर्म्स हाताळूनही विचारांचे तुकडे, काही अनुभव शिल्लक राहतात.तुमची मन:स्थिती तुम्ही इथं मोकळेपणे शेअर करू शकता. तसच समोरच्याचा अनुभव आपण स्वीकारायचा की नाही याचीही मोकळीक आपल्याला असते, जी फोन,एसएमएस किंवा प्रत्यक्ष भेटीत मिळणं कठीणच."
सिनेसृष्टीतले तारे तारका आपल्या वैयक्तिक आयुष्याबद्दल जनसामान्यांना असणारे सुप्त आकर्षण या साईट्स च्या माध्यमातून वाढवत राहतात, आगामी कलाकृतीची प्रसिद्धी करून याचा पुरेपूर वापर करून घेतात. शशी थरूर सारख्या राजकारणी मंडळींना मात्र समाजाशी असलेली ही आभासी जवळीक कधी कधी महागात पडते.
व्यावसायिक कंपन्यांना बाजारातली पत सांभाळायला याच साईटस चा आधार घ्यावा लागतो. मोबाईल कंपन्यांना याचा किमान टेक्स्ट भाग ग्राहकांना उपलब्ध करून द्यावा लागतो.

एअरवाईड सोल्युशन्स च्या अहवालानुसार या साईट्स एसएमएस ला पर्याय म्हणून वापरण्याचे प्रमाण वाढणार आहे.
आता काही जणांना ऑर्कुट चे स्क्रॅप फेसबुकच्या दिलखुलास वॉल च्या तुलनेने कंटाळवाणे वाटू लागलेत,(कॉमस्कोअर या सर्वेक्षण कंपनीच्या अहवालानुसार भारतात फेसबुकने ऑर्कुट व याहूला मागे टाकले आहे.) काही ’लिंक्ड इन’ वाली मंडळी इतर सोशल नेटवर्किंग साईट्स वापरणार्‍यांकडे ’फक्त डिस्कव्हरी वाहिनी पाहणार्‍यांनी’ सामान्य प्रेक्षकांकडे पाहावे तसे पाहतात तर काहींना ट्वीटर ची एसएमएस सारखी शब्दमर्यादा भावते आहे..

अर्ध्या अब्जाहूनही अधिक युजर्स असलेल्या फेसबुकचा निर्माता मार्क झुकेरबर्ग याची १५ नोव्हेंबरला सॅन फ्रॅन्सिस्को येथे पत्रपरिषद झाली. त्यात त्याने म्हटले आहे की भविष्यात इ-मेल ची जागा ऑनलाईन संभाषण घेईल. @facebook.com या पत्त्यावर ही मेसेजिंग प्रणाली काम करेल.

हे सारे तंत्रज्ञान एखाद्या प्रपातासारखे आपल्यावर कोसळते आहे, यापासून दूर न पळता याचा समंजस स्वीकार करायला हवा.
मानसशास्त्रज्ञांना अशा साईट्स च्या वाढत्या प्रभावाची चिंता वाटते कारण यात बर्‍याचदा मूळ व्यक्ती व तिची प्रोफाईल प्रतिमा यात तफावत असते. मला वाटतं एरवी जगतानाही लोक मुखवटे घालतातच ना! नेहमीच्या आयुष्यात जशी भलीबुरी माणसे असतात तशीच ती यावरही असतात आणि असणार.पण या माणसांबरोबरच सलील कुलकर्णीपासून शकीरापर्यंत, पुलंपासून पाऊलो कोएलो पर्यंत, आर आर पाटीलांपासून ओबामापर्यंत, कोकणापासून कॅलिफोर्नियापर्यंत कशाशीही स्वत:ला जोडणं अगदी सोप आहे फक्त साईन इन करायचा अवकाश.

वैयक्तिक आणि संवेदनशील माहिती नेटवर खुली करताना काळजी घेतली, यातून निर्माण होणार्‍या तोतया प्रोफाईल बाबत सावधगिरी बाळगली, हाडामासाच्या माणसांना पुरेसा वेळ देऊन मग यावर किती वेळ घालवायचा याचे भान ठेवले आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे मित्र निवडताना संख्या वाढवण्यापेक्षा गुणात्मक निकष वापरले तर या साईट्स नक्कीच तुमचे जगणे समृद्ध करतात. नेमाड्यांच्या भाषेत सांगायचे तर सोशल नेटवर्किंग साईट्स म्हणजे ’इंटरनेटवरची एक समृद्ध अडगळ.’

भांडण

भांडण हा माझा अगदी आवडता विषय आहे.(!!!) म्हणजे स्वतः भांडणे नव्हे (काही अपवाद सोडून! शेवटी Men are from Mars and Women are from Venus म्हणजेच ’अपवाद’ कोण ते सुज्ञास सांगणे न लगे) तर भांडण बघणे (हा माझ्या मते बर्‍याच जणांचा आवडता विषय आहे पण लोक कबूल करत नाहीत ),अर्थात भांडण म्हणजे निखळ भांडण! आईमाई वरून शिव्या घालून मारझोड करत होणारी कचाकचा भांडणं किंवा ’दखलपात्र गुन्ह्या’पर्यंत पोचणारी भयंकर भांडणं किंवा एकदम ’भारत-पाक’ ’तिबेट-चीन’ ’अमेरिका- इंग्लंड सोडून उर्वरित जग’ इ. प्रकारची ’मुरलेली’ भांडणं यात मोडत नाहीत.

मला आवडणारी भांडणं म्हणजे क्षुल्लक कारणावरून होणारी, तर्कशास्त्राशी सुतराम संबंध नसणारी, मनातल्या वैतागाचा निचरा करणारी.......आणि प्रचंड मनोरंजन करणारी! (अर्थात प्रेक्षकांचे!).तर्कशास्त्रावरून आठवलं, परवाच आमच्या दोघांपैकी मंगळवासीयांनी त्यांच्या मातोश्रींना विचारले की ’तुझी फोडणीतली मोहरी नेहमीच कशी जळते?’ यावर मातोश्री म्हणाल्या ’आज खोबरेलतेलाची बाटली तू उघडीच टाकलीस, त्याला झाकण लावायच असतं हे शीक आधी’ मग हे उत्तर किंवा विधान तर्कसंगत आहे की नाही आणि मुळात मुद्दा काय आहे (तसा ’तेल’ हा सामाईक मुद्दा दोन्ही विधानात होता असे म्हणून मला तेल ओतता आले असते....) यावर त्या दोघांची प्रदीर्घ चर्चा झाली आणि ’एकमेकांशी बोलण्यात काही अर्थ नाही’ या मुद्यावर अखेर त्यांचे एकमत झाले. खरं म्हणजे मुळात या प्रश्नातील ’नेहमी’ या शब्दावर माझा आक्षेप होता कारण मग त्यातून ’मी काहीच करत नाही की काय’ असा अर्थ ध्वनीत होतो पण हा मुद्दा मी सध्या, पुन्हा कधी तरी, योग्य वेळी चपखलपणे वापरण्यासाठी ठेवून दिला आहे (मंगळवासी याचा उच्चार नेहमी ’चपलख’ असा करतात व मी तो दुरूस्त केल्यास ’नुसत्या भाषेच्या ज्ञानापेक्षा माणसाला व्यवहारज्ञान अधिक असायला हवे’ असे ’तर्कसंगत’(!!) उत्तर देतात मग त्यावर मी काहीही प्रतिक्रिया दिली तरी ’अपवादा’ला सुरूवात होते).असो.

अगदी पुराणकाळातही भांडणे असावीत. पाहा :पौराणिक मालिका. इकडे शंकर आणि पार्वती ढगात बसून चौपट खेळतायत ,तिकडे विष्णू शेषावर कायम पहुडलेले आणि लक्ष्मी पाय चेपतेय. नारदमुनी उगवतात आणि काहीतरी कळ लावतात. लगेच इकडे शंकराचे तांडव आणि तिकडे विष्णूचे सुदर्शन चक्र ! बाकी देवांची धावपळ ,मग कायम कमळात बसून मंदस्मित करणारे ब्रह्मदेव ते भांडण मिटवणार आणि बाकीचे सगळे देव पुष्पवृष्टी करणार... मंदस्मित,चौपट आणि पाय दाबणे पूर्ववत सुरू!( नारदमुनींचा पुन्हा प्रवेश होईतो).
आता राजकारणापासून सोसायटयांच्या मिटींगपर्यंत कुठेही अनेक कळलावे नारद त्यांचे काम चोख बजावतात. नारद अनुपस्थित असेल तरी लोक सांभाळून घेतात. उदा: रेल्वेमधली भांडणे (एसी चा अपवाद, जिकडे ’संवादच’ नाही तिकडे ’वाद’ कुठून होणार!... (हे वाक्य ’वपुं’ना अर्पण!)) सामान ठेवण्यावरून एकमेकांना ’एक टिकट क्या खरीदी जैसे पूरी गाडी खरीद ली, रेल्वेमिनिस्टर हो क्या?’ अशी प्रेमळ प्रृच्छा करणारे थोड्या वेळाने एकमेकांच्या मुलांना खिडकीतून गंमत दाखवत केळी खाण्याचा आग्रह करू लागतात. ज्या गुजराथ्याच्या बॅगेतले लोणच्याचे तेल अंगाला लागले म्हणून भांडण होते तो गुजराथी तेच लोणचे मग कोरडी बटाटाभाजी पोळी (रोल करून) खाणा‍र्‍या मराठी माणसाला वाढतो. ’बाहेरचे’ ’आतले ’होईपर्यंत दर स्टेशनवर एक नवी चकमक उडत असते. (हे वाक्य पुलंना अर्पण)पुन्हा असो.

एकूणच भांडण हा एक धमाल प्रकार आहे. त्यात सहभागी असलेल्या मंडळींचे निरीक्षण करणे, त्यांनी मांडलेले मुद्दे(?) समजून घेणे, त्यात ’विश्लेषणासाठी’ वापरलेल्या खास शब्दांचे अर्थ समजावून घेणे, त्यांचा विषयाचा उहापोह अनपेक्षित मुद्याकडे वळताना पाहणे हा सगळाच एक विलक्षण अनुभव असतो. त्यामुळे शक्य असल्यास मी अगदी हातातले काम टाकून ते भांडण ’बघते’.
माझ्या लहानपणी आमच्या घराजवळ एक वाडा होता, त्यातल्या दोन बिर्‍हाडातील मंडळींची कायम भांडणे होत.एक कुटंब अगदी उच्चभ्रू तर दुसरे निम्नमध्यमवर्गीय. पहिल्या कुटुंबातले काका शशीकपूरसारखे दिसायचे, कुठेतरी अधिकारी( ठेवा तुमच्या घरी...इति दुसरे काका) होते. काकू शासकीय नोकरी करत (आली मोठी नाक वर करून.. त्या पेक्षा घरात लक्ष दे म्हणावं....इति दुसर्‍या काकू) असत. त्यांची अत्यंत सुंदर व हुशार कन्या सायन्स कॉलेजमधे शिकत असे आणि कलात्मक टाईपचा मुलगा , तर दुसर्‍या टीममधील काका तृतीयश्रेणी कर्मचारी( ऑल टिनपॉटस....इति पहिले काका) होते, काकू तर साक्षात दुर्गेचा अवतार (यांच्यापेक्षा आमच्या मोलकरणीला सुद्धा मॅनर्स आहेत....इति पहिल्या काकू) होत्या. त्यांची मोठी मुलगी नेहमी ’योगिनी जोगळेकर टाईप’ कादंबर्‍या वाचत असे, एक सतत नापास होणारा मधला मुलगा आणि एक वात्रट लहान मुलगा. तपशील या कुटुंबांमधील ’सांस्कृतिक,वैचारिक,आर्थिक,शैक्षणिक व सामाजिक(बाप रे!)’ फरक समजावा म्हणून दिला आहे. तर या विरोधाभासामुळे आणि घराची एक भिंत व गच्ची सामाईक असल्यामुळे त्यांच्यात खटके उडत व त्याचे पर्यावसान सार्वजनिक भांडणात होई. ते सुरू झाले रे झाले की वरच्याच मजल्यावर राहणारा माझा बालमित्र ’चल चल भांडण स्टार्टेड’ असे म्हणत धावत येई व आमच्या खिडकीतून ’योग्य ऍंगल’ पकडण्यासाठी आमचेच एक छोटेखानी भांडण होई.
’आमची कुंडी तुम्ही मुद्दामून पाडली’, ’वाळवणं आमच्या भागात का घातली’, ’तुमचा मुलगा आमच्या मुलीच्या परिक्षेच्या वेळेसच जोरजोरात गाणी म्हणतो’ अशा कोणत्याही मुद्दयावरून सुरूवात होऊन मग ते भांडण उत्तरोत्तर रंगत जाई. प्रकरण अगदी हातघाईवर गेले तर(च) आजूबाजूचे लोक मधे पडत.

दुसर्‍या कुटंबाचे अभावातून निर्माण होणारे नैराश्य असेल पण पहिल्या कुटुंबाला तसे काही सयुक्तिक कारण नव्हते. एकूणच भांडणे ही एक प्रवृती आहे आणि तिचा सांस्कृतिक,वैचारिक,सामाजिक, आर्थिक स्तराशी काही संबंध नसतो. हो,ते शैक्षणिक म्हणायचं राहिलं. साहित्य संमेलनातील मार्मिक शब्दःच्छ्ल केलेली भांडणे बघा....जसे द.भि. कुलकर्णी म्हणाले ’काही लोक चुकीच्या ठिकाणी टाळ्या वाजवतात, आता नाही समजत एखाद्याला’. झालं, ही अशी नांदी झाली की साहित्यिकांच्या कलगीतुर्‍याला सुरूवात होते. भांडण करायलाही एक कौशल्य लागतं, उदाः प्र.के.अत्रे. त्यांच्या विवीध क्षेत्रातल्या लोकांशी ( वरेरकर,फडके इ.किंवा संयुक्त महाराष्ट्रासाठी) भांडण्यालाही एक वलय असायचं. त्यांच्यासारखा मस्त भांडणारा माणूस (गेल्या दहा हजार वर्षात!) झाला नाही.
थोरामोठ्यांनाही न भांडता राहवत नाही तर सामान्यांची काय कथा!

खरं म्हणजे वयानुसार, प्रगल्भतेनुसार भांडण्याची खुमखुमी, बघण्याची उर्मी दाबण्याचे कौशल्य निर्माण होत असेलही पण मुळात ती नैसर्गिक भावना आहे. आपल्या मेंदूत म्हणे डोपामाईन नावाचे एक रसायन असते आणि त्यामुळे भांडतेवेळी आनंदाची एक विचीत्र संवेदना निर्माण होते. ती इतकी हवीशी वाटू लागते की भांडण्य़ाची वा ते भांडण बघावेसे वाटण्याची वृती बळावते. माझ्या मेंदूत ते रसायन जरा जास्तच प्रमाणात असावं. आता यात माझा काय दोष, नाही का!

नागरिकत्व...

सामाजिक बांधीलकी, लोकशाही आणि नागरिकत्व...
(
दिवाळी अंक २०१० साठी सामाजिक बांधीलकी विषयक एक राज्यव्यापी निबंधस्पर्धा पुण्यातील ’जनसंवाद’ या संघटनेद्वारे आयोजित केली जाणार आहे. संघटनेची सदस्य या भूमिकेतून त्यासाठी मी लिहीलेली ही एक प्रकारची प्रस्तावना .....)

चीनमधे मध्यंतरी बराच मोठा भूकंप झाला होता. जगभरातून मदतकार्य सुरू होते. त्याविषयीच्या बातम्या दूरचित्रवाणीवर सुरू असताना एक स्नेही घरी आले, आणि ती दृष्ये पाहून हेलावले, तेवढ्यात त्यांच्या लक्षात आले की हे चीनमधे घडले आहे..भारतात नव्हे. त्यावर त्यांनी प्रतिक्रिया दिली,"अच्छा, तिकडे चीनमधे होय!! मला वाटलं इकडेच !" आणि जणू काही त्यांचा जीव भांड्यात पडला. भारतात असे घडले असते तर त्यांना अधिक दु:ख झाले असते हे (proximity concept) आपण एक वेळ समजू शकतो, चीनमधे घडलय म्हटल्यावर त्याची तीव्रता कमी झाली हे ही समजू शकतो पण ’काहीच वाटू नये’ हे मात्र समजणे अवघड आहे. ’सहसंवेदना’ किंवा ’आपण आणि आपला समाज’ या संकल्पनेची व्याप्ती नक्की केवढी असते? आपल्या कुटंबापुरती ,आपल्या जाती वा धर्मापुरती? परिसरापुरती वा देशापुरती? काही लोकांसाठी ती सापेक्ष असू शकते... उदा: माल्कम ह्या कृष्णवर्णीय अमेरिकी नेत्याने १९६० च्या सुमारास वंशभेदाच्या पार्श्वभूमीवर आपली सामाजिक बांधीलकीची संकल्पना अशा शब्दात मांडली होती “I believe in the brotherhood of all men, but I don't believe in wasting brotherhood on anyone who doesn't want to practice it with me. Brotherhood is a two-way street.”

तेव्हा सामाजिक बांधीलकीचे स्वरूप हे विवीधांगी असले तरी किमान ’being concerned' ही भावना प्रत्येक सुजाण माणसात असायला हवी याबाबत दुमत नसावे. एक नागरिक म्हणून जगताना आपला अनेकांशी संबंध येतो. परस्परावलंबन ही अपरिहार्य बाब आहे. यांत्रिकीकरणामुळे आपल्याला आता इतरांची गरज उरलेली नाही असे मानणे अयोग्य आहे.
यंत्रांची देखभाल करायची तरी परस्परावलंबन आलेच, आजारपणात अद्यावत वैद्यकीय सोयी उपलब्ध असल्या तरी, डॉक्टर,परिचारिका हव्यातच, संगणकीकरण झाले तरी ते चालवण्यासाठी,परिवहनाच्या सोयी असल्या तरी त्या सुरळीत चालवण्यासाठी ,आपत्कालीन परिस्थीतीतून बाहेर पडण्यासाठी, माणसे हवीत. खरे तर ’नुसते जगण्यासाठी’ ही माणसे हवीतच. अगदी उदात्त भावनेतून असो, साधी माणुसकी म्हणून असो किंवा ’उद्या आपल्यावरही ही वेळ येऊ शकते’ या भयापोटी असो सामाजिक बांधीलकीविना परस्परावलंबन शक्य नाही. आपले आणि इतरांचे जगणे सुखकर करायचे असेल तर सामाजिक बांधीलकी जोपासण्याला पर्याय नाही.

समाजसेवा ही उत्स्फूर्त गोष्ट आहे. प्रत्येक सामान्य माणूस काही आमटे, बंग परिवारासारखे सामाजिक योगदान देऊ शकत नाही हे खरे आहे पण सामाजिक बांधीलकीचा आपला परीघ तर निश्चीत विस्तारू शकतो. बहुसंख्य सामाजिक गरजा या स्थानिक स्वरूपाच्या असतात हे समजून घेऊन परिसरातील सेवाभावी संस्थांशी स्वत:ला जोडून घेऊन खारीचा वाटा उचलू शकतो. आर्थिकदृष्ट्या आवाक्यात नसले तरी वेळ देऊन, कामात वाटा उचलून मदत करू शकतो. तेही शक्य नसेल तर अशा व्यक्तींना मानसिक पाठबळ, प्रोत्साहन तरी नक्कीच देऊ शकतो. काही वलयांकित संस्थांच्या समाजकार्यात दिखाव्याचा भाग जास्त असतो, काही व्यक्ती स्वत:च्या प्राथमिकता डावलून हे काम करतात, किंवा काही संस्था केवळ अनुदान लाटण्यासाठी समाजसेवेचे कातडे पांघरतात. अशा उदाहरणांमागे दडून ’म्हणून मी या फंदात पडत नाही’ अशी पळवाट काढणे अयोग्य आहे. ती व्यक्ती वा संस्था कोणत्या राजकीय, वैचारिक विचारधारेची आहे ,संघाची आहे की समाजवादी आहे, ग्रामीण आहे की शहरी आहे, ’आहे रे’ वा ’नाही रे’ यापैकी कोणत्या गटासाठी काम करते आहे, अशा सीमारेषांची चिकीत्सा करत वेळकाढूपणा करण्यापेक्षा ’काय कार्य करते आहे’ हा डोळस निकष त्यामागे असायला हवा. उदा: एका प्रथितयश डॉक्टरांनी या वर्षी १०००० वृक्षरोपणाचा संकल्प केला आहे, त्यांनी त्यासाठी मनुष्यबळ देखील उपलब्ध केले आहे. वृक्षांची ३ वर्षे काळजी घेण्याची जबाबदारीही त्यांनी घेतली आहे, यासाठी प्रति वृक्ष एक लहानशी रक्कम त्यांना दात्यांकडून अपेक्षित आहे. ज्यांना निसर्गाबद्द्ल आस्था आहे असे लोक यात वेगवेगळ्या पातळीवर मदत करू शकतात. दृष्टीबाधितांसाठी आज केवळ शैक्षणिक साहित्यच उपलब्ध आहे..त्यांच्यासाठी अवांतर पुस्तके संगणकाच्या सहाय्याने ब्रेलमधे तयार करायला एका संस्थेने सुरूवात केली आहे. वंचितांसाठी काम करणे,आपत्कालीन सेवा स्वयंस्फूर्त देणे असे असंख्य प्रकल्प योजणारी आणि कार्यान्वित करणारी माणसे सभोवताली आहेत, त्यांना शक्य तेवढा प्रतिसाद दिला जायला हवा. वैयक्तिक पातळीवर नेत्रदान, देहदान, रक्तदान हे देखील ही बांधीलकी जपण्याचे काही मार्ग आहेत. आपले दैनंदिन आयुष्य जगतानाच ते जगणे समृद्ध करण्याचे असे अनेक सोपे उपाय आहेत.

पण मुळात एक सुजाण नागरिक म्हणून जगायला तरी आपण भारतीय शिकलो आहोत का? बिरबल-बादशहाची ही कथा सर्वपरिचीत आहे. बिरबल रस्त्याच्या मधोमध एक मोठा दगड ठेवतो... कुणी दुर्लक्ष करतं,कुणी बादशहाच्या कारभाराला नावे ठेवत तो दगड टाळून पुढे जातं, कुणी त्याला आपटून पडतं... राज्यात ’डोळस, सजग नागरिक ’ किती हे एका छोट्याशा प्रयोगातून बिरबल दाखवून देतो. ’दगड उचलायचा कुणी’ हा प्रश्न इतक्या वर्षांनी आजही सोडवता आलेला नाही. लोकशाही हे लोकांचे राज्य मानायचे आणि इकडे सगळी जबाबदारी सरकारवर टाकून मोकळे व्हायचे ही मानसिकता आजही बदललेली नाही. सरकारातील लोक हे देखील त्याच मानसिकतेचे बळी असल्याने ते ही जबाबदारी आणखी कुणावरतरी ढकलतात असे हे दुष्टचक्र आहे.
अब्जाहून अधिक लोकसंख्येच्या आपल्या या देशात,उत्तम प्रकारे लोकशाही राबवूनही ती सुदृढ का होऊ शकली नाही याचे एक महत्वाचे कारण म्हणजे ज्या अभिजन वर्गाने सरकारला जाब विचारायचा त्या वर्गाची मतदानाबाबतची उदासीनता (मुळात भारतात स्थायिक होण्याबाबत अनास्था).दुसरे आणि सर्वात महत्वाचे कारण म्हणजे ’नागरिक’ म्हणून समाजाची घडणच झालेली नाही. अभिजन वगळता उर्वरीत समाज दारिद्र्य, बेरोजगारी, अंधश्रद्धा, भ्रष्टाचार अशा मुलभूत समस्यांशी झगडण्यात गुंतलेला असताना आणि जेमतेम तग धरून जगत असताना त्यांच्याकडून लोकशाहीचे सबलीकरण व्हावे, नागरिकत्वाचे भान जपले जावे अशा अपेक्षा करणे चुकीचे आहे. मॅस्लोच्या सिद्धांतानुसार माणूस आधी मुलभूत मग सुरक्षाविषयक गरजांना प्राधान्य देतो, सामाजिक गरजा त्यानंतर आणि आत्मभान वगैरे तर अगदी शेवटी! मग या प्रश्नावर उपाय काय?

आपण नागरिक म्हणून अजूनही परिपक्व का होऊ शकलो नाही.......कारण आपल्या शालेय अभ्यासक्रमात नागरिकशास्त्र शिकवले जाते, नागरिकत्वाचे भान म्हणजे काय हे मात्र शिकविले जात नाही. सुशिक्षीतांना वाटते त्यात काय शिकायचे पण ऍरिस्टॉटल यांचे हे वाक्य बोलके आहे "प्रत्येक चांगला माणूस हा एक चांगला नागरिक असतोच असे नाही."
अगदी आदर्श नाही पण चांगला नागरिक होण्याची चतु:सूत्री अगदी सोपी आहे, ’रहदारीच्या नियमांचे पालन, कचरा व्यवस्थापनाची समज, रांगेची शिस्त आणि वक्तशीरपणा’ एवढे जरी या प्रशिक्षणात प्राथमिक स्तरावर शिकवले व अवलंबले गेले तरी समाजात प्रचंड सकारात्मक बदल घडून येऊ शकतो..लोकशाही आणि नागरिकत्व हे मुद्दे खरे तर वेगळे नाहीत, नागरिकांमधे आदर्श लोकशाही रूजवण्यासाठी उपलब्ध असलेले पण वापरले न जाणारे सर्वात सशक्त माध्यम म्हणजे सामाजिक बांधीलकी. माध्यमांसह जगण्याचा विवेक,विज्ञानवादी दृष्टीकोन,कलेबाबतची आस्था,विवीध सामाजिक प्रवाहांचा संतुलितपणे विचार या सगळ्या त्यानंतरच्या माध्यमिक प्रशिक्षणाच्या पायर्‍या....

सुजाण नागरिक म्हणून घडणं आधी आणि अधिक महत्वाचं.... ही निरंतर तसेच टप्प्याटप्प्याने चालणारी प्रक्रिया आहे..... संयुक्त राष्ट्राचे माजी सरचिटणीस कोफी अन्नान यांनी हे सोप्या शब्दात मांडले आहे, "No one is born a good citizen; no nation is born a democracy. Rather, both are processes that continue to evolve over a lifetime. Young people must be included from birth. A society that cuts off from its youth severs its lifeline."
मूल्यशिक्षण ही संस्कारातून शिकवण्याची बाब जर शालेय अभ्यासक्रमात समाविष्ट होऊ शकते तर ’समाजशिक्षणाचा’ अंतर्भाव का होऊ नये! जगातील काही देशांमधे ’नागरिक प्रशिक्षण” शाळांमधून आवर्जून दिले जाते. कॉर्पोरेट क्षेत्रात सुसूत्रता यावी म्हणून प्रशिक्षणाला जसे आणि जितके महत्व आहे, तितक्याच गांभीर्याने या गोष्टीकडे बघितले गेले पाहिजे.या क्षेत्रातील एक तज्ञ व्हर्जिनीया लेरी यांनी नागरिकत्वाची संकल्पना अशी मांडली आहे "citizenship is a bundle of rights -- primarily, political participation in the life of the community, the right to vote, and the right to receive certain protection from the community, as well as obligations." हक्कांबरोबर कर्तव्याची जाणीव असणे हेच नागरिकत्वाचे भान...
शालेय स्तरापासून हे प्रशिक्षण भावी पिढ्यांना दिले जाणे ही काळाची गरज आहे...खर तर दहशतवाद, धार्मिक कट्टरतेमुळे होणारी सामान्य नागरिकांची मुस्कटदाबी, लादलेले आर्थिक निर्बंध अशा अनेक समस्यांची उकल करण्याचे सामर्थ्य या प्रशिक्षणाच्या संकल्पनेत दडलेले आहे.
’जनसंवाद’ सारख्या संस्था याचा पाठपुरावा करत आहेतच, गरज आहे ती अशा संस्थांचे हात बळकट करण्याची! सकारात्मक प्रतिसादाची !