सजन रे झूठ मत बोलो

 
’आज रात्री २ वाजता कॉस्मॉस किरणे पृथ्वीवर येणार असून त्यामुळे अमुक तमुक दुष्परिणाम होणार आहेत’ अशी पोस्ट तुम्हाला व्हॉट्सअ‍ॅप किंवा सोशल मिडियावर सुरूवातीच्या काळात एकदा तरी नासाच्या नावानं आली असेल. ’थंड केलेल्या लिंबाचे आश्चर्यकारक फायदे’ नावाची एक भन्नाट पोस्ट विकास आमटे यांना जास्त आश्चर्यचकित करत त्यांच्या नावानं फिरत असे.

अशा कित्येक असंबद्ध , कोणताही शास्त्रीय आधार नसलेल्या पोस्ट्स बरेच जण खर्‍या समजत. सामाजिक जबाबदारी म्हणून कॉस्मॉस किरणं येण्याच्या आत लगबगीने फॉरवर्ड करत. पोस्टखाली नाना पाटेकर, विश्वास नांगरे पाटील यांच्यापासून थेट स्वामी विवेकानंद, आईन्स्टाईन अशी भारी भक्कम नावं वाचल्यावर पोस्टच्या सत्यते आणि गुणवत्तेविषयी त्यांना विश्वास दाटून येत असे.

सोशल मिडीयाच्या उत्क्रांतीच्या पहिल्या टप्प्यावर नवशिक्या मंडळींकडून असं घडणं हे थंड केलेल्या लिंबाच्या उपयोगांइतकं आश्चर्यकारक नसलं तरी स्वाभाविक होतं.

कालांतराने पाटेकरांनी ’तो मी नव्हेच’ हे स्वत: स्पष्ट केलं. आईन्स्टाईनने सुद्धा संशोधन सोडून असले उद्योग केले नसतील हे जनतेच्या लक्षात आलं. या पोस्ट्स व्हॉट्सअ‍ॅप विद्यापीठात स्वत:च्याच मार्गदर्शनाखाली पीएचडी करणार्‍या शब्दप्रभूंनी फावल्या वेळात लिहिलेल्या असतात इतपत ज्ञान सगळ्यांना झालं. हे प्रकार कमी झाले पण दुसर्‍या टप्प्यावर ’माझा नंबर पहिला’ चढाओढीत सामील काही जण एखादी प्रसिद्ध व्यक्ती आजारी असल्याचं कळताच ऐकीव माहितीवर त्यांना श्रद्धांजली वाहणार्‍या पोस्ट्स पाठवू लागले. ब्रेकिंग न्यूजच्या चुरशीत अगदी प्रख्यात माध्यमांनीही असे घोळ केले. याशिवाय खर्‍या भासतील अशा पण निराधार पोस्ट्स ’fowarded as received' (थोडक्यात ’तुमचं तुम्ही काय ते पाहून घ्या, मी तो हमाल भारवाही’ ) अशा तळटीपेसह धडाक्यात फॉरवर्ड होऊ लागल्या. बायका आळशी होतील या भयाने, फ्रीजमध्ये ठेवलेल्या कणकेत भूत अवतरत असल्याच्या चित्तचक्षुचमत्कारिक पोस्ट, कॅन्सरवरचे रामबाण उपाय, तमुक नामवंत कंपनीत नोकरीच्या संधी आणि भलतेच फोन नं, अबक कंपनीच्या पिठातल्या भेसळीचे व्हिडिओ, एखाद्या वलयांकित व्यक्तीच्या वैयक्तिक आयुष्याबद्दल छातीठोकपणे केलेले दावे, मोफत भेटवस्तू देणार्‍या वेबसाईटच्या लिंक्स इ. मोठ्या प्रमाणात शेअर होऊ लागलं.

स्पर्धक कंपन्यांची डिजिटल टीम, प्रसिद्ध व्यक्तीचे राजकीय किंवा व्यावसायिक चमचे अथवा शत्रू, , व्हॅलेंटाईन डे ला थेट विरोध न करता भगतसिंगांना अकारण मध्ये आणणारी संस्कृतीदक्ष चतुर मंडळी, पोळी विरूद्ध भाकरी -आयुर्वेद विरूद्ध अ‍ॅलोपॅथी- नास्तिक विरूद्ध आस्तिक इ. गटांचे कडवे कार्यकर्ते वगैरे यामागचे सूत्रधार म्हणून कार्य करू लागले.

वर उल्लेख केलेल्या कारणांशिवाय असल्या पोस्ट्स किंवा यूट्यूब व्हिडीओज शहानिशा न करता फॉरवर्ड करण्यामागे केवळ विरंगुळा, गंमत, नाती घट्ट करायचं साधन, आपल्या माणसांची वा संस्कृतीच्या -हासाविषयी काळजी असेही हेतू असतात. FOMO किंवा कंटाळवाण्या आयुष्यात सनसनाटी निर्माण व्हावी म्हणून केलेला उद्योग हे ही कारण त्यामागे असू शकतं. मुळात गजाली म्हणजे गॉसीप, सांगोवांगीच्या गोष्टी माणसाला मनापासून आवडतात. समोरच्याने थक्क होऊन ’काय सांगता !’ म्हटलं की पोस्ट पाठवणार्‍याचा उर भरून येऊन त्याच्या या श्रमाचं चीज होत असावं.

गॉसीप किंवा आंधळेपणाने केलेल्या फॉरवर्डमागचे हेतू थंड केलेल्या लिंबाइतपत निरुपद्रवी असतात तोवर यामुळे होणार्‍या सामाजिक परिणामांना त्या त्या क्षेत्रातील तज्ज्ञ मंडळींच्या खुलाशाच्या पोस्ट्स किंवा व्हिडीओद्वारे काही प्रमाणात अटकाव करता येतो. परंतु नकारात्त्मक , विकृत हेतू ठेवून अशा पोस्ट्स/बनावट व्हिडिओ तयार करणं किंवा ठरवून व्हायरल करणं अतिशय गंभीर कृती आहे. हा तिसरा टप्पा समाजासाठी, देशासाठीच नव्हे तर अवघ्या विश्वासाठी धोकेदायक ठरला आहे.

हे आजचं नाही.

२००० वर्षांपूर्वी रोमन रिपब्लिकच्या गृहयुद्धात मार्क अँटनी विरुद्ध लढताना ऑक्टाव्हियनने मार्कचे इजिप्शियन राणीशी प्रेमसंबंध असल्याने व तो व्यसनी असल्याने पदास लायक नसल्याच्या कंड्या पिकवून प्रजेला गोंधळात टाकलं होतं. इ.स १७०० च्या सुमारास आयर्लंडचा राजा जॉर्ज द्वितीय याला नामोहरम करण्यासाठी ग्रेट ब्रिटनमध्ये राजा आजारी असल्याची खोटी बातमी प्रसृत करण्यात आली होती.

पुलित्झरचे ’न्यूयॉर्क वर्ल्ड’ आणि हर्स्टचे ’न्यूयॉर्क जर्नल’ यांच्यातील स्पर्धा १८९५ ते १८९८ मध्ये टोकाला पोचली होती. दोन्ही वृत्तपत्रं इरेस पेटून एकाहून एक खळबळजनक बातम्या छापत सुटली होती. इतिहासातील या घडामोडींचे सामाजिक व सांस्कृतिक परिणाम त्या त्या भूभागापर्यंत मर्यादित होते. इंटरनेटवरच्या अफवा मात्र कोविडने केलं नसेल इतकं जगाचं नुकसान करत आहेत.

खोटे संदेश तयार करून, फोटो मॉर्फ (हवे तसे बदल) करून, त्यावरून गोलमाल व्हिडीओ तयार करून किंवा चिथावणीखोर मजकूर अधिक भडकवून फॉरवर्ड केल्याने अफवा पसरतात. यामुळे जाती जमातींमध्ये दहशत निर्माण होते तर कधी प्रचंड आर्थिक नुकसान. एखाद्या नेत्याला विरोध म्हणून चांगल्या राजकीय प्रकल्पात खोडा घातला जातो किंवा एखाद्याचा सूड घेण्यासाठी, त्याचं प्रतिमाभंजन करण्यासाठी हे मुद्दाम केलं जातं.

या वर्षी मे महिन्यात सोशल मिडियावरील भडकाऊ संदेशांमुळे अकोल्यात मोठी आंतरधर्मीय दंगल उसळली होती. गेल्या वर्षी सप्टेंबर महिन्यात मुलं पळवणारी टोळी सक्रिय झाल्याचे संदेश व्हायरल झाले होते. नाशिकजवळ प्रेयसीला भेटायला गेलेल्या एका तरूणाला आणि नंतर दोन ब्लँकेटविक्रेत्यांना तसंच सांगलीत काही साधूंना या अफवेच्या पार्श्वभूमीवर संशयावरून स्थानिकांनी बेदम मारहाण केली होती. ज्या लसीमुळे आज कित्येक भारतीय सुखरूप आहेत त्या लसीविरोधात कोविडकाळात सोशल मिडियाद्वारे हेतूपुसस्सर संभ्रमाचं वातावरण निर्माण करण्यात आलं होतं.

फेक न्यूज पसरवण्याच्या शर्यतीत कोणताही देश मागे नाही. अमेरिकेत चक्रीवादळ येत असल्याच्या बातम्या व्हायरल करून घबराट पसरवण्याचा समाजकंटकांचा उद्देश सफल झाला होता. २०१६ म्हणजेच निवडणूक काळात अमेरिकेत ’पिझ्झागेट’ नावाने एक षडयंत्र रचण्यात आलं. क्लिंटन दांपत्याविषयी गंभीर स्वरूपाच्या बातम्या वणव्यासारख्या पसरवल्या गेल्या. पिझ्झा रेस्टॉरंट चालविण्याच्या नावाखाली ते बाल लैंगिक तस्करी करत असल्याचा खोटा आरोप त्यांच्यावर करण्यात आला होता. रेस्टॉरंटच्या तळघराचे आणि तिथे डांबलेल्या मुलांचे म्हणून वेगळेच फोटो पुरावे म्हणून शेअर केले जात होते. संतापून नागरिकांनी निदर्शनं करायला सुरुवात केली परंतु लवकरच हे फेक असल्याचं सिद्ध झालं. अन्यथा या घटनेनं त्यांना आयुष्यातून किंवा राजकारणातून कायमचं उठवलं असतं. बलाढ्य विरोधी गटाने हे घडवून आणलं होतं.

जगातल्या दोन महासत्तांद्वारे सोशल मिडियाचा वापर हव्या त्या बातम्या बेमालूम पेरून राजकीय उलथापालथी घडवण्यासाठी व मतपेट्यांची गणितं बदलण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर होत होताच. आता तर ऑक्सफर्ड रिसर्च ग्रुपच्या माहितीनुसार इस्रायल -हमास युद्धाबाबत दोन्ही बाजूंचे समर्थक व विरोधक मिळून तब्बल ८१ देश खोट्या प्रचार मोहिमा राबवत आहेत. या युद्धाच्या परिणामांच्या नावाखाली भूतकाळातील अन्य युद्धांचे फोटो बिनदिक्कत शेअर करण्यात येत आहेत. बॉट्सचा वापर, बनावट खाती व हॅकिंगची मदत घेऊन जनमत बदलण्यासाठी तर कुठे दिशाभूल करण्यासाठी तर कुठे सत्य दडपण्यासाठी हे सगळं खालच्या पातळीवर सुरु आहे.

कोरोनानंतर सुरू झालेली कित्येक क दर्जाची वेब पोर्ट्ल आपलं दुकान चालावं म्हणून अनेक खोट्या बातम्या/व्हिडीओ सवंग पद्धतीने सादर करतात. बेकार पीत पत्रकार पैशासाठी त्यांना हे रचून देतात. लिंक दिली आहे म्हणजे हे खरंच असलं पाहिजे असं वाटून तंत्रज्ञानाच्या वापराचं जुजबी ज्ञान असलेला सर्वसामान्य इंटरनेट वापरकर्ता अशा वेळी गोंधळून जातो. मात्र सत्यापर्यंत पोचणं अशक्य नाही.

मुळात सत्यशोधन करायला विवेक जागृत असायला हवा. संदर्भ द्यायला /विचारायला हवेत. गुगलवरील रिव्हर्स इमेज सर्चच्या मदतीने फोटो खरा आहे की बनावट हे शोधता यायला हवं.

विश्वासार्ह स्रोतांनी दुजोरा दिल्याशिवाय आणि असला तरी आवश्यकता असल्याशिवाय कोणतीही माहिती पुढे पाठवण्याचा मोह टाळायला हवा.

तरीही चूक झाल्याचं कुणी लक्षात आणून दिलं तर ती मान्य करून दुरूस्त करून संबंधितांना ते कळवण्याचा मोठेपणाही दाखवायला हवा. एकूण माध्यमशिक्षित व्हायला हवं.

याशिवाय वस्तुथितीची खातरजमा करण्यासाठी अनेक वेबसाईट्स आहेत त्यांचा वापर करायला हवा. या वेबसाईट्स इंटरनेटवरील माहितीच्या महापुरात सूर मारून आपल्या हाती असलेली माहिती कितपत विश्वसनीय आहे हे संदर्भ तपासून सांगू शकतात.

factcheck.org, politifact.com, washingtonpost.com/news/fact-checker, bbc.com/news/reality_check या साईट्स व्यतिरिक्त

भारतातील altnews.in , boomlive.in , thequint.com/webqoof किंवा विविध भारतीय वर्तमानपत्रांच्या वेबसाईटवरचे फॅक्टचेक विभाग या साठी उपलब्ध आहेत.

आता हे करणं जरा वेळखाऊ आहे खरं पण आपला एक चुकीचा फॉरवर्ड कुणाच्या जीवावर बेतणार असेल, कुणाचं थोडंसंही नुकसान करणार असेल तर एक जबाबदार नागरिक म्हणून सेंड बटण दाबण्याआधी एवढे कष्ट आपण घ्यायलाच हवेत. ती तयारी नसेल तर फॉरवर्ड करण्याची उबळ आवरण्यासाठी 'थँक यू फॉर डूइंग नथिंग’ असा संदेश असलेली एका चॉकलेटची जाहिरात आठवत थंड केलेल्या लिंबाचं सरबत घेत शांत बसणं हा उपाय आपल्याकडे आहेच.

पुण्यनगरी सदर - माध्यमतंत्र #fakenews