’कभी कभी लगता है साला अपुनीच भगवान है’ ,’ रिस्क है तो इश्क है’, ’जेब मे मनी हो तो कुंडली मे शनी होनेसे कोई फर्क नही पडता’", काही गाजलेल्या वेब सिरिज मधले हे प्रसिद्ध डायलॉग. ’कितने आदमी थे’, मोगॅम्बो खुश हुआ’ वगैरे हिंदी सिनेमातले डायलॉग पोरकट वाटावे इतके रियलॅस्टिक चित्रण ही वेब सीरीजची जमेची बाजू. त्यातले वैविध्यपूर्ण कंटेंट कल्पनेपलीकडचं जग अशा काही ताकदीने प्रेक्षकांच्या डोळ्यासमोर उलगडत असतात की त्याने प्रेक्षक अक्षरश: भारून जातात. माध्यमांचा प्रभाव नेहमीच तरूण वर्गावर सर्वाधिक पडतो पण ओटीटी (ओव्हर द टॉप) प्लॅटफॉर्मची अफाट पोच आणि प्रभाव आजच्या तरुण प्रेक्षकांच्या वर्तनावर आणि मूल्यधारणांवर लक्षणीय परिणाम करतो आहे. इथल्या अनियंत्रित आणि आकर्षक कंटेंटमुळे कोवळे तरुण इकडे सहज आकर्षिले जातात.
अपवाद वगळता शिवराळ भाषा, हिंसा, कामुक दृश्यांचा प्रचंड वापर इथल्या बहुतेक सादरीकरणात प्रामुख्याने केलेला दिसतो. स्री व पुरूष यांच्यातील संबंध अनैसर्गिक वाटावे इतक्या मोठ्या प्रमाणावर इथे विविध लैंगिक भावांच्या कल्लोळाला फूटेज दिलेले दिसते. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली आपल्या राजकीय आणि सैद्धांतिक भूमिकेला सोयीची कथानके रचून नवे नॅरेटीव्ह रचण्याचे प्रकारही इथे वाढू लागले आहेत. भूमिकेची गरज या वेष्टनाखाली ड्र्ग्ज, ड्रिंक्स, सिगारेट्सचे सेवन इथे जेवण करण्याइतके सहजपणे घडत असते. जगात काहीच नॉर्मल घडत नाही की काय असे वाटावे इतकी काही कथानके सातत्याने येथे बीभत्स रस आळवताना दिसतात.
पॉर्न तर पूर्वीपासूनच नव्हे जगाच्या उत्पत्तीपासून उपलब्ध होते मग ओटीटीवर याच्या प्रसाराचा आरोप का असे इथले निर्माते प्रत्युत्तरादाखल विचारतात. याचे उत्तर सोपे आहे. क दर्जाच्या स्वस्तातील पॉर्न कलाकारांपेक्षा अ दर्जाच्या कलाकारांद्वारे उपलब्ध होणारे उच्चभ्रू पॉर्न इथल्या प्रेक्षकांना भुरळ घालते आहे असे चित्र दिसते. आम्ही वास्तव दाखवतो वास्तव दाखवतो म्हणत ज्या गोष्टी सूचकतेने दाखवणे शक्य आहे त्या टीआरपीचे गणित डोक्यात ठेवून नको इतक्या उघडपणे दाखवल्या जात आहेत. तथाकथित आधुनिक लोक याचे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावाखाली कौतुक करतात तेव्हा याच्या सामाजिक परिणामांबद्दल बोलायचे मात्र सोयीस्करपणे टाळतात. इंटरनेटने एका क्लिकवर आणून ठेवलेले पॉर्न चोरून पाहिले जात असल्याने त्याला काही टक्के निर्बंध लागू होत होते. ओटीटीने हे पॉर्न शर्करावगुंठित करून लोकांच्या दिवाणखान्यात आणून ठेवले आहे. त्याला प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली आहे. त्यातील पॉर्न कॉंटेंटला किती महत्व द्यायचे याची जाण मात्र प्रेक्षकांमध्ये वाढलेली नाही. हे पाहून चळलेले काही विकृत मानसिकतेचे लोक हाती लागेल त्या लहान मुलांना आणि स्त्रियांना लक्ष्य करू लागले आहेत. बलात्कार व बालकांच्या लैंगिक शोषणाच्या वाढत्या घटनांमागे पॉर्नचे ओटीटीने केलेले नॉर्मलायझेशन काही अंशी निश्चितपणे जबाबदार आहे.
एकूण अशा सवंग कंटेंटला लाल गालिचा अंथरण्याच्या ओटीटी प्लॅटफॉर्मच्या बाजारशरण धोरणामुळे युवा वर्गात असंवेदनशीलता वाढते आहे. वास्तवाविषयीची त्यांची धारणा विकृतीकडे झुकते आहे. यात शेवटी सामाजिक मूल्यांची झीज होते आहे. अनैतिकता समाजात काही प्रमाणात असतेच हे सत्य मान्य केले आणि समाज कधीच काळा किंवा पांढरा नसून करडा असतो हे स्वीकारले तरीही अनैतिकतेचे उदात्तीकरण करणारे कंटेंट पाहणारे ,त्याच विचारसरणीसह मोठे होणारे तरुण उद्याचे नागरिक म्हणून देशासाठी धोक्याचे ठरले तर याला जबाबदार कोण! यशस्वी, सशक्त आणि चांगल्या समाजाचे स्वप्न यामुळे धुळीस मिळण्याची शक्यता आहे. वेळीच याला लगाम घातला नाही तर संभाव्य परिणामांसाठी आपल्याला तयार राहावे लागेल.
या माध्यमाने प्रेक्षकांच्या गोपनीयतेच्या अधिकाराचे केवळ उल्लंघनच केलेले नाही तर मिळवलेल्या माहितीचा गैरवापर होण्याची भीती इथे आहे. ओटीटी प्लॅटफॉर्म मोठ्या प्रमाणात वापरकर्त्यांचा डेटा गोळा करतात. त्याच्या कंटेंटविषयक सवयी, प्राधान्यक्रम आणि त्याची वैयक्तिक माहिती यात समाविष्ट असते. जरी हा डेटा वापरकर्त्याला आवडीनुसार कंटेंट उपलब्ध करून देण्याचा नावाखाली गोळा केला जात असला तरी यातून वापरकर्त्याच्या डेटा सुरक्षा आणि संरक्षणाबाबत प्रश्न निर्माण होतात.
ओटीटीला प्रेक्षक म्हणून भौगोलिक मर्यादा नाहीत. त्याची पोच जागतिक पातळीपर्यंत असल्याने नकळत स्थानिक घटकांना इथे दुय्यम स्थान मिळते. या प्लॅटफॉर्मवर आंतरराष्ट्रीय उत्पादनांचे वर्चस्व वाढत असल्याने, स्थानिक आणि प्रादेशिक उत्पादनांना आव्हान निर्माण झाले आहे.
बिंज वॉचींग म्हणजेच सलग एखाद्या मालिकेचे सगळे भाग पाह्त सुटणे. रात्र रात्र जागून केलेले बिंज वॉचींग हे एक नवे व्यसन ठरले आहे. या व्यसनामुळे मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यावर घातक परिणाम होऊ शकतात. जास्त वेळ स्क्रीन पाहत राहिल्याने व बैठया जीवनशैलीमुळे तरूण धड झोप घेत नाहीत. त्यांचा सामाजिक संवाद कमी झाल्याने एकटेपणा आणि एकाकीपणाची भावना त्यांच्यात वाढते आहे. माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे. एकटेपणाचा त्याच्या मानसिक आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो. मानसिक आरोग्याशी संबंधित आजार आणि आत्महत्यांच्या घटनांमध्ये अलीकडच्या काळात वाढ झाली आहे.
या प्लॅटफॉर्मचे सभासदत्व घेण्यासाठी काही वार्षिक शुल्क द्यावे लागते. ते टाळण्यासाठी इथले कंटेंट चोरून प्रसारित करण्याचे प्रमाण वाढले आहे. नकळतपणे कॉपीराइट उल्लंघन आणि पायरसीमध्ये वाढ झाली आहे. याचा तोटा केवळ कंटेंट तयार करणारे, निर्माते आणि वितरक यांनाच होतो असे नाही. बौद्धिक संपदा अधिकाराविषयीचे नवे प्रश्न या चोरीतून उभे राहत आहेत.
ओटीटी प्लॅटफॉर्मने मनोरंजन उद्योगात क्रांती घडवून आणली आहे आणि प्रेक्षकांना अभूतपूर्व सोयी आणि निवडीचा हक्क दिला आहे. परंतु त्याची अतिरेकी पोच आणि तुलनेने शिथिल नियमन कायदयाला आव्हान देते आहे. यावर गांभीर्याने विचार आणि संवाद आवश्यक आहे. ओटीटीने स्वत:चा विकास साधताना नैतिक आणि सामाजिक मूल्यांचा बळी देता कामा नये एवढी अपेक्षा पूर्ण होत नसल्याने सुजाण नागरिकांनी व देशाच्या माहिती व प्रसारण खात्याने या मुद्द्याकडे गांभीर्याने पाहण्याची वेळ आली आहे.
