"आमची खरी स्पर्धा आहे ती माणसाच्या झोपेशी" असं नेटफ्लिक्सचे सह-संस्थापक आणि सीईओ, रीड हेस्टिंग्स म्हणाले होते. ’रात्र थोडी ओटीटी फार’ अशी अवस्था झालेला आजचा प्रेक्षक आपला वेळ आणि झोपेचा कालावधीच नव्हे तर पदरचे पैसेही खर्चून ’ओटीटी’ नावाचे नवे मनोरंजन विकत घेतो आहे. ओटीटी म्हणजे ओव्हर द टॉप. ’इंटरनेट’च्या माध्यमातून उपलब्ध झालेल्या ऑनलाईन मनोरंजन वाहिन्या असे याचे स्वरूप आहे. शहरीच नव्हे निमशहरी भागातही विशेषत: युवा वर्गात चर्चा असते ती नेटफ्लिक्स, प्राईम, हॉटस्टारसारख्या ओटीटी वाहिन्यांवरच्या कार्यक्रमांची. सुरुवातीला मध्यमवर्गात ते बघणे हा प्रतिष्ठेचा आणि न बघणे हा अस्मितेचा मुद्दा होता. आता हे सारे आपपरभाव नष्ट होऊन बहुतांशी लोक ओटीटीत गुरफटले आहेत किंवा किमान त्याच्याकडे उत्सुकतेने पाहत आहेत. ओटीटी वरील कार्यक्रमांच्या दर्जा आणि आणि आशयात होत गेलेला बदल याला कारणीभूत आहे.
’बिंज वॉचींग’ म्हणजेच एखाद्या आवडलेल्या मालिकेचे भाग दिवस रात्र एक करून एकामागून एक पाहून संपवून टाकणे. हा शब्द ओटीटीचे गारूड वाढल्यापासून रूढ झाला. व्हिडिओ कॅसेट प्लेअरवर रात्रभरात ३-४ असंबद्ध सिनेमे केवळ भाडे वसूल करायचे म्हणून तांबारलेल्या डोळ्यांनी एकामागे एक पाहणार्‍या, आज पंचेचाळीशीत पोचलेल्या पिढीला बिंज वॉचींग अजिबात नवे नाही. मनोरंजनाच्या पद्धती आणि अपेक्षा मात्र पूर्ण बदलल्या आहेत. ग्राहकाची ही नस सर्वप्रथम अचूक ओळखली ती ’नेटफ्लिक्स’ या घरोघरी डीव्हीडी पोचवणार्‍या अमेरिकन कंपनीने.
कोडॅक या फोटोफिल्म कंपनीने डिजिटल क्रांतीकडे दुर्लक्ष केले. नोकियाला अ‍ॅंड्रॉईड तंत्राशी जुळवून घेणे महत्वाचे वाटले नाही. याहूला गुगलचे आक्रमण वेळीच ओळखता आले नाही. त्यामुळे ते संपले. तंत्रज्ञानात बदल न करणारे प्रती काढणारे झेरॉक्स नामशेष झाले. आधुनिकतेची कास सोडल्याने जनरल मोटर्ससारखी महाकाय कंपनी सुद्धा दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर पोचली. थांबला तो संपला. नेटफ्लिक्सने मात्र काळाबरोबर चालत नव्हे धावत, बदलत चाललेल्या मनोरंजनाच्या व्याख्या वेळीच समजून घेतल्या. इ-मेलद्वारे आलेल्या मागणीनुसार डीव्हीडी पुरवणार्‍या नेटफ्लिक्सकडे मनोरंजनाचा खजिना तयार होताच. २००७ पासून तो त्यांनी इंटरनेटद्वारे लाईव्ह स्ट्रीम पद्धतीने उपलब्ध करुन द्यायला सुरुवात केली. त्यांच्या पावलावर पाऊल टाकत आधीपासून लाईव्ह स्ट्रीमिंग करणार्‍या लहान मोठ्या कंपन्या अन्य क्षेत्रातील बलाढ्य कंपन्यांशी युती करत ’ओटीटी’ तंत्रज्ञानाधारित कंपन्यांमध्ये रुपांतरित झाल्या.
वेब सिरिज किंवा सिनेमाचे प्रक्षेपण करायला इंटरनेट हे विश्वव्यापी माध्यम वापरायचे असल्याने अवघे जग आपल्याला बाजारपेठ म्ह्णून वापरता येईल हे या व्यावसायिक कंपन्यांनी नेमके ओळखले होते. त्यामुळे स्मार्ट फोन क्रांती आणि क्लाऊड सर्व्हरच्या साहाय्याने अनेक ओटीटी मनोरंजन केंद्र पाठोपाठ सुरु झाली. २००८ मध्ये रिलायन्स एंटरटेनमेंटने आणलेला बिगफ्लिक्स हा भारतातील पहिला प्लॅटफॉर्म. मग झी फाईव्ह आणि सोनी लिव्हच्या लाँचनंतर २०१३ पासून ओटीटीची भारतीय मनोरंजन क्षेत्रात जोरदार घोडदौड सुरु झाली. जसे सगळ्या वर्तमानपत्रांनी आपली वेब किंवा इ- आवृत्ती काढायला सुरुवात केली तसेच इथेही घडले.
जे दाखवतील तेच कार्यक्रम टीव्हीसमोर बसून किंवा सिनेमा असल्यास थिएटरला जाऊन ठरलेल्या वेळेत कुटुंबासह मुकाट्याने पाहणे ही मनोरंजनाची जुनी पद्धत होती. ओटीटी तंत्रामुळे आपल्याला हवे ते कार्यक्रम आपल्या सोयीने आपल्या हातातल्या मोबाईल किंवा टॅबवर हवे तेव्हा पाहण्याची, पुन्हा पुन्हा पाहण्याची, त्यांच्या लिंक शेअर करण्याची मोठी सुविधा प्रेक्षकांना मिळाली आहे. त्यामुळे मनोरंजन शब्दश: त्यांच्या मुठीत आले आहे. पण ही झाकली मूठ वर्षाला हजारोंची पडते आहे आणि तीत अनेक नवे सामाजिक प्रश्न दडले आहेत. या प्रश्नांचे मूळ आहे ते ओटीटी वरून सादर होणार्‍या भल्याबुर्‍या ’कॉंटेंट’ मध्ये.
"माहिती आणि मनोरंजन क्षेत्रात कॉंटेंटचे महत्व ज्यांनी ओळखले ते या व्यवसायात अधिक यशस्वी होणार आहेत." बिल गेट्सने १९९६ साली म्हणजे तब्बल २६ वर्षांपूर्वी मायक्रोसॉफ्टच्या वेबसाईटवर लिहिलेल्या एका लेखात केलेले हे भाकीत आज खरे ठरले आहे. या क्षेत्राच्या अर्थकारणासह सगळ्या नाड्या कॉंटेंट नामक महाराजाच्या हातात आहेत. Content is the king. ’खाजगी अवकाशात कॉंटेंट निवडीचा ग्राहकाराजाला मिळणारा अधिकार’ हे ओटीटीच्या लोकप्रियतेचे गमक आहे. टीव्हीवर एखादा रोमँटिक सीन सुरु झाला की घाबर्‍या होणार्‍या आणि धडपडत चॅनेल बदलून गोंधळात भर घालणार्‍या मध्यमवर्गीय कुटुंबांना या खाजगी अवकाशामुळे मोठाच दिलासा मिळाला.
पण कॉंटेंटम्हणजे नेमके काय ! ढोबळ अर्थाने आपण इंटरनेट वर/मार्फत जे जे बघतो, वाचतो, ऐकतो, डाउनलोड करतो ते सारे म्हणजे कॉंटेंट. एखादे ई- वर्तमानपत्र, फेसबुक पोस्ट, यूट्यूबवरचा व्हिडिओ, स्नॅपचॅटवरचा फोटो, इंन्स्टाग्रामवरची रील, लिंक्ड-इन वरची एंडॉर्समेंट, इन्फोग्राफिक्स किंवा अमेझॉन प्राईमसारख्या ओटीटीवरचा एखादा सिनेमा, हे सगळे कॉंटेंटचे विविध प्रकार आहेत. या ढिगार्‍यातून काय निवडायचे, काय पाहायचे, काय फॉरवर्ड करायचे हे आपण त्या कॉंटेंटच्या गुणवत्तेनुसार किंवा जाहिरातीतून पडणार्‍या त्याच्या प्रभावानुसार ठरवतो.
पूर्वी चांगले इंग्रजी चित्रपट फक्त मोठ्या शहरातच झळकत असत. काही राज्यस्तरीय वर्तमानपत्रे विशिष्ट शहरांमध्येच वितरित होत. त्यामुळे मिळतील त्या कॉंटेंटमध्ये समाधान मानावे लागे. तेव्हा मूल्यव्यवस्थेचा पाया बहुसंख्य संहितांना होता पण शासकीय चौकट आणि आर्थिक मर्यादा असल्याने काही कार्यक्रम किंवा त्यातील आशय अत्यंत एकसुरी आणि कंटाळवाणा देखील असायचा.
नंतर मुक्त अर्थव्यवस्थेच्या हातात हात घालून आल्या सॅटेलाईट वाहिन्या. हा बदल नव्वदच्या दशकातला युवा पिढीला फार सुखावह वाटला. खेळ, संगीत यांना वाहिलेल्या आणि उत्तम माहितीपट प्रदर्शित करणार्‍या काही वाहिन्यांनी टीआरपीसाठी का होईना उत्तम कार्यक्रम प्रक्षेपित केले. परंतु लवकरच बहुतेक वाहिन्यांद्वारे सुमार बालिश कार्यक्रम प्रेक्षकांच्या माथी मारले जाऊ लागले. त्याला वैतागलेला नव्या सहस्रकातला तरुण प्रेक्षकवर्ग कल्पनेच्या पलिकडल्या विषयांवर उत्तम ’ग्लोबल’ कॉंटेंट देणार्‍या ओटीटीकडे वेगाने ओढला गेला नसता तरच नवल !
कोरोना काळातील लॉकडाऊन शहरी वर्गासाठी काहीसा सुसह्य करण्याचे बरेचसे श्रेय ओटीटीवरील सिनेमा व वेब सिरीजना द्यायला हवे. चित्रपटगृह बंद असल्याचा फटका सिनेक्षेत्राला बसला असला तरी ओटीटीमुळे अनेक चित्रपटांना प्रेक्षकवर्ग मिळू शकला. प्राईमवरील ’पुष्पा’ आणि ’दृश्यम २’ या तुफान गाजलेल्या सिनेमाने दाक्षिणात्य चित्रसृष्टीकडे अवघ्या देशाचे लक्ष वेधून घेतले. सबटाय़टलमुळे भाषेचे अडसर गळून पडले. ओटीटीवर प्रदर्शित होणे म्हणजे कमीपणा वाटणार्‍यांचा गैरसमज दूर झाला. मधल्या काळातल्या उत्तम पण लुप्त झालेल्या सिनेमांना नवे करार होऊन ओटीटीमुळे झळाळी आणि नवा प्रेक्षक मिळाला. वर्ल्ड सिनेमाला जागतिक प्रेक्षक मिळू लागला.
साहजिकच माझ्याकडे "इतके चकचकीत बंगले, इस्टेटीवरून होणारी कारस्थानं, गरीब सुंदर नायिका, भडक मेकअपमधल्या कजाग खलनायिका, खानदान, दाग-दागिने, नागीन, विष, खून, पुनर्जन्म, जादू, चमत्कार असा मसाला भरलेले महा-महाएपिसोड आहेत, मग ओटीटी’वरच्या वेब सिरिजकडे इतके फेमस होण्यासारखे काय आहे ! असा प्रश्न सॅटेलाईट वाहिन्यांवरच्या मालिकांना पडला.
"मेरे पास जबरदस्त ’कॉंटेंट’ है" हे यावर ’ओटीटी’चे उत्तर आहे.
त्यावरील वेबमालिकांचे विषय ’लोकल ते ग्लोबल’ असतात. त्यात तांत्रिक सफाई असते. जगात सगळे एक तर गोड किंवा कडू नसून आंबट ,तुरट, खारट, तिखटही असू शकते. प्रत्येकात करड्या छटा असतात. त्या यात दिसतात. त्यात असामान्यांच्या कहाण्या असतात. त्यात समाजाची बधीर, गोठलेली अवस्था भंग करण्याची, व्यवस्थेला प्रश्न विचारण्याची ताकद असते. हे कॉंटेंट कधी प्रेक्षकांना विचारात पाडतात तर कधी भव्य काल्पनिक पट उलगडत निखळ मनोरंजन करतात. ’सोनी लिव्ह’वरील विक्रम साराभाई व होमी भाभांच्या जीवनावरील ’रॉकेट बॉईज’ ही मालिका. सर्वसामान्य भारतीय जीवनाचे अंतरंग खुसखुशीतपणे उलगडणारी ’सोनी लिव्ह’ वरील ’गुल्लक’ मालिका. अमेझॉन प्राईमवर लोकप्रिय ठरलेली ’गिल्टी माईंड्स’ ही दोन विरुद्ध विचारप्रवाहांच्या वकिलांच्या संघर्षावर आधारित मालिका. याच वाहिनीवरची ग्रामीण राजकीय जीवनपटाचा स्लाईस दर्शवणारी ’पंचायत’ मालिका, व्हीनस आणि सेरेना विल्यम्स या आपल्या गुणी मुलींची टेनिस कारकीर्द घडवणार्‍या जिद्दी वडिलांची कहाणी सांगणारी ’किंग रिचर्ड’ ही ’अहा’ वरची मालिका. हिमांशू रायच्या काळातील चित्रपटक्षेत्र आणि उलथापालथी रेखाटणारी प्राईमवरची ’ज्युबिली’ मालिका, हर्षद मेहता /तेलगी प्रकरणावरची ’स्कॅम’ मालिका. विषय वैविध्याची किती उदाहरणं द्यावीत!
स्थानिक भाषेत कॉंटेंट देऊ करणार्‍या प्रादेशिक प्लॅटफॉर्मनीही या स्पर्धेत उडी घेतली आहे. ’प्लॅनेट मराठी’ वर काही महिन्यांपूर्वी चर्चेत असलेली ’रानबाजार’ किंवा ’सोनी लिव्ह’ वरच्या धमाल ’पेट पुराण’ चे नावीन्यपूर्ण कंटेंट आणि रंजकता बघता याचा प्रत्यय येतो. नेटफ्लिक्सवरचा ’डिसायपल’ सारखा संवेदनशील चित्रपट, प्राईमवरचा ’झिम्मा’ सारखा हलकाफुलका चित्रपट केवळ ओटीटीमुळे पार्लेठाण्यापुण्याची वेस ओलांडून लहान गावांपर्यंत सहज पोचू शकले.
ओटीटी उद्योग इतक्या वेगाने वाढत चालला आहे की येत्या तीन वर्षात त्याची उलाढाल ४० अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज अर्थतज्ज्ञांनी वर्तवला आहे. बोस्टन कन्सल्टन्सीच्या एका अहवालानुसार पुढच्या तीन वर्षांमध्ये फक्त भारतात पाच अब्ज डॉलर्सचा व्यवसाय होईल. भारतीय बाजारपेठेत सर्वात आधी प्रवेश केलेल्या नेटफ्लिक्सवर दररोज १७ कोटीहून अधिक भारतीय लॉग इन करतात.
’सेन्सॉर नसलेला मुक्त कॉंटेंट’ हा यूएसपी असलेल्या ओटीटीचे कलेशी नेमके कसे नाते असते! ’पिढ्या बदलल्या तरी कला आणि साहित्यातला आत्मा हरवता कामा नये’ असा आग्रह क्रोचे या इटालियन तत्वज्ञाने धरला होता. त्याने माणसाच्या जगण्याचे न-नैतिक आणि नैतिक असे भाग पाडले होते. न-नैतिक कलाप्रकार (जसे पूर्वीचे तमाशा, नौटंकी) केवळ विश्रांतीच्या काळासाठी वापरले जावेत असे अपेक्षित होते. परंतु आता या कलाप्रकाराने ओटीटीवर मक्तेदारी मिळवली आहे. लैंगिक आणि हिंसक दृश्यांचा अतिरेक आणि गलिच्छ शिवराळ भाषा हा सुरुवातीला या कार्यक्रमांचा व सिनेमांचा लसावि होता. जम बसल्यावर त्याचे प्रमाण जरा कमी झाले असले तरीही झटपट प्रसिद्धीसाठी अशी दृश्य मालिकेत पेरण्याचा मोह अजूनही भल्या भल्या दिग्दर्शकांना आवरत नसल्याचे दिसून येते. सेन्सॉरशिप नसल्याने आपापल्या राजकीय विचारसरणीला पूरक असा आशय सहजगत्या व्हायरल करणारे मुक्त व्यासपीठ म्हणून वेब सिरिजचा पद्धतशीर वापर होतो आहे.
'माहिती आणि प्रसारण’ मंत्रालयाच्या सूचना व निर्देशांकडे ओटीटीवरचे बहुतेक निर्माते ’येथे पार्किंग करू नये’ या पाटीसारखेच दुर्लक्ष करत आहेत. ज्या काँटेंटचे कौतुक वाटते त्याबरोबर अपरिहार्यपणे दिसणारे क्रौर्य, कामुकता, कावेबाजपणा समाजाला किती प्रभावित करतो आहे याच्या खुणा बातम्यांमधून वाढताना दिसत आहेत.
दुसर्‍या बाजूला ओटीटीचे चित्र काहीसे आशादायक आहे. करियरला आणि कलाविषयक स्वप्नांच्या पूर्तीला इथे प्रचंड वाव आहे. ’द बिग बँग थिअरी’ सारखे अनोखे विषयही इथेच आपल्या भेटीला येत आहेत. एखादी सोनाक्षी ’एकही अश्लील दृश्य देणार नाही’ अशी अट घालून”दहाड’ सारखी मालिका इथेच स्वीकारते आहे. प्रादेशिक सिनेमा आता बंगाली, तामिळ किंवा तेलुगू राहिला नाही तो ’भारतीय’ सिनेमा झाला आहे,
इथे नाक्यावर उभा राहून कट चहा पिणारा आणि स्टारबक्समध्ये कपॅचिनो पिणारा प्रेक्षक एकाच स्तरावर आला आहे. ओटीटीच्या कृपेने ’डिजीटल इंडिया’ एक अर्थपूर्ण संधी आणि त्याचबरोबर समाजशास्त्रज्ञांच्या दृष्टीने एक आव्हान बनून उभा राहिला आहे कारण ओटीटी एकाच वेळी त्याला घडवतो आहे आणि बिघडवतो देखील आहे.
#OTT #
