रक्षाबंधनाचा सण सध्या सर्वत्र साजरा होतो आहे. अमेझॉनच्या ए टू झेड दर्शक लोगोनुसार राखीपासून भेटवस्तूंसह बरेच ऑनलाईन शॉपिंग फ्लिपकार्ट, मिंत्रा, नायका इ. पोर्टल्सवर दणक्यात सुरू आहे. 'सबसे सस्ता', 'हर विश होगी पूरी' म्हणणाऱ्या पार्सलमधून कुणी एकावर एक फ्री आलेल्या अनावश्यक वस्तूचे काय करावे या विचारात आहेत, कुणाला भलत्याच मापाचे बूट पोचल्याने वैताग आला आहे, तर कुणाचा शेजाऱ्यापेक्षा स्वस्त डिल मिळाल्याचा आनंद पोटात मावत नाहीये. बाजारात चार दुकाने हिंडून खरेदी करणे काहींना कंटाळवाणे वाटते. कधी स्टॉक नसतो तर कधी दर्जा. कधी वेळ नसतो तर कधी पैसा. त्यामुळे राहते गाव लहान असो वा महानगर हव्या त्या ब्रँडची हवी ती वस्तू एका क्लिकसरशी दारात आणून देणार्‍या आणि फोमोमधून बाहेर काढून आपल्याला आधुनिक जगाचा भाग असल्याचा आभासी आनंद मिळवून देणार्‍या ऑनलाईन खरेदीचा नाद, लागला नाही तरच नवल.
हा ऑनलाईन बाजार वस्तूंचा असला तरी चालतो मात्र भावनांवर.
सुरुवातीला उत्सुकता मग गरज या पायर्‍या ओलांडल्या की ग्राहक नव्या ऑफरच्या नोटिफिकेशनने अस्वस्थ होतो. त्या ’ऑफर’कडे सारखे चोरून बघू लागतो. ’बघायला काय जातंय’ म्हणून अ‍ॅपवर जातो आणि गळाला लागतो. खरेदी केल्याने त्याच्यात आत्मगौरवाची भावना निर्माण होते आणि त्याला थोडा वेळ का होईना ’वाढदिवसाचे गिफ्ट’ उघडत असलेल्या लहान मुलाला वाटावे तसे काहीतरी छान वाटू लागते.
पाच हजारावर काट मारून वस्तू बाराशे रूपयात उपलब्ध असल्याचे दर्शवणे, ५०० ऐवजी ४९८ रु. किंमत ठेवणे अशा क्लृप्त्या वापरून ही ऑनलाईन स्टोअर्स ग्राहकाला आपण फारच हुशार आणि अतिशय काटकसरी असल्याचे समाधान मिळवून देतात.
त्याला ऑनलाईन व्यवहाराची कटकट वाटत असेल तर ’COD' सारखे पर्याय देतात, हव्या त्या भाषेत खरेदी प्रक्रिया उपलब्ध करून देतात शिवाय आवडली/पटली नाही तर ठराविक मुदतीत वस्तू परत घेतात. अशा सुविधांमुळे ग्राहकाला खरेदीला नकार द्यायला कारणच शिल्लक राहत नाही.
पैसे नाहीत ? क्रेडिट कार्ड वापरा ! हफ्त्याने खरेदी करा, जुनी विकून नवी घ्या. हे बघा, इतक्या लोकांनी हे उत्पादन घेतले आहे वगैरे मारा झाल्यावर भांबावलेला ग्राहक खरेदी करून मोकळा होतो. त्याच्या मेंदूत अधिक डोपामाईन स्रवू लागते आणि तो हुरहुरत्या काळजाने पार्सलची वाट बघू लागतो. प्रस्थापित कंपन्या हवी ती वस्तू ’जिन’सारखी हातात आणून देतात पण भामट्या कंपन्या लबाडी करतात मग नवशिका ग्राहक वैतागतो. या जगात 'मोफत' काही मिळत नाही, https न वापरणाऱ्या असुरक्षित वेबसाईटवरून खरेदी केली तर फसवणूक होते, पंधरा हजाराची वस्तू पंधराशेला मिळत असेल तर 'दया ,कुछ तो गडबड है' असे मोलाचे धडे शिकतो. काही दिवस या व्यसनापासून दूर जातो ,मग येते महासेलची नवी जाहिरात आणि झाले गेले विसरून तो आणि दया पुन्हा शॉपिंग अ‍ॅपसह नांदू लागतात.
#ऑनलाइन_शॉपिंग चा हा प्रवास इ.स १९७९ मध्ये मायकेल आल्ड्रिचच्या संगणकाला टीव्ही जोडण्याच्या प्रयोगापासून सुरू झाला असला तरी फोफावला ९० च्या दशकात. तेव्हा eBay आणि ऍमेझॉनची स्थापना झाली. ई-कॉमर्स वाढू लागले. १९९८ मधील PayPal च्या आगमनाने सुरक्षित ऑनलाइन पेमेंट प्रक्रियेला चालना मिळाली. २००० नन्तर स्मार्ट फोन मोबाइलमुळे ऑनलाईन खरेदी समाजाच्या सगळ्या स्तरात पोचली. स्थानिक दुकानदारांना व्यवसाय पद्धती बदलाव्या लागल्या. कोविडकाळाने गुडमॉर्निंग मेसेजपुरता बिचकत मोबाईल वापरणाऱ्या कित्येक ज्येष्ठ नागरिकांना ऑनलाईन खरेदीची हिंमत दिली.
जगाला ग्रासणारा कोविडकाळ हा ऑनलाइन शॉपिंग व्यावसायिकांसाठी पर्वणी ठरला. क्यु आर कोड आणि यूपीआयने व्यवहार सोपे आणि सहजसाध्य केले. पदार्थांपासून औषधांपर्यंत सगळे काही ऑनलाईन मागवता येऊ शकते आणि ते सोयीचे आहे ही मानसिकता रुजली.
आता पुढची पायरी होती ’प्रतिष्ठा’ जपण्यासाठी खरेदी करण्याची. आपला साबण स्लो ठरू नये म्हणून जगाबरोबर धावण्याच्या स्पर्धेची.
जागतिकीकरणापूर्वी मोजक्या घरात टेलिफोन, टीव्ही , फ्रीज सारख्या वस्तू असत. त्यांना समाजात विशेष स्थान असे. ’दागिन्यांना पाटावर ठेवून घास भरवणार्‍या’ बहिणीची कथा आठवत असेल तर वस्तू आणि प्रतिष्ठेचा संबंध फार जुना आहे हे सहज लक्षात येईल. अगदी मध्ययुगात म्हणजे इ.स ५०० ते १५०० या काळामध्ये युरोपात याची सुरूवात झाली. त्याचा प्रभाव समाजातील आर्थिक दृष्ट्या खालच्या स्तरावर पडत जाऊन उच्चभ्रू जीवनशैली आपल्यालाही लाभावी ही भावना प्रबळ होऊ लागली. मग नायिकेने अमुक मालिकेत घातलेला दागिना आपल्याकडे हवा किंवा नायकाने चालवलेली गाडी आपणही घ्यावी अशी इच्छा गरज आणि आसक्ती यातले अंतर पुसून टाकू लागली. ’ब्रँड’ महत्वाचा ठरला. त्याचे टॅग मिरवण्याला वलय लाभले. नकळत आपण ’कंझ्युमर कल्चर' चा, चंगळवादी जगण्याचा भाग झालो.
सुरुवातीला घरातील पुरुषांचा जुना फोन वापरणार्‍या बहुसंख्य महिलांकडे स्वत:चा स्मार्ट फोन आला. कमावत्या महिलांच्या संख्येत लक्षणीय वाढ झाली. यामुळे २०२७ पर्यंत एकूण भारतीय खरेदीदार ४५ कोटींपर्यंत पोचतील आणि त्यात महिला खरेदीदारांची टक्केवारी ३० हून अधिक असेल असा या विषयातील अभ्यासकांचा होरा आहे. यात निमशहरी व शहरी भागातल्या, विशेषत: १८ ते ४५ वर्षे वयोगटातील महिला ग्राहकांचा समावेश आहे. अंतर्वस्त्रापासून सौंदर्यप्रसाधनांपर्यंत आणि किराणा, भाजी सारख्या नित्योपयोगी वस्तूंपासून फर्निचरपर्यंत विविध वस्तू त्या ऑनलाईन घेत असतात.
साधारणपणे पुरुषांना काळा, पांढरा, निळा, तपकिरी या जेमतेम चार रंगातच काय ती कपडा खरेदी उरकायची असल्याने असेल, ऑनलाईन कपडे विकत घेणे त्यांना आवडते. याउलट कपडयाचा पोत अनुभवल्याशिवाय (आणि चारपाच दुकानातल्या सेल्समनला जेरीस आणल्याशिवाय) खरेदीत मजा नाही असे स्त्रियांचे म्हणणे असायचे. मात्र आता एआय आणि डेटा ऍनालिटिक्समुळे त्याही इकडे वळू लागल्या आहेत. उदा: मॉडेलवर स्वतःचा चेहरा डकवून ड्रेस आपल्याला कसा दिसेल हे बघता येण्याची सोय किंवा चेहरा स्कॅन करून त्यानुसार योग्य ते मॉईश्चराईजर सुचवणार्‍या प्रसाधन ब्रँडची अनुष्का शर्माची ताजी जाहिरात.
मिशोसारख्या अनेक पोर्ट्लवर हस्तकला किंवा अन्य कलांमध्ये पारंगत असलेल्या किंवा हे करवून घेऊन विकण्याचे कौशल्य असलेल्या स्त्रियांना , बचतगटांना विक्रीसाठी नवा मंच उपलब्ध झाला आहे. ऑनलाईन सुविधेमुळॆ राजस्थानातली पायपुसणी किंवा लखनवी कशिदाकारी परदेशातली गि-हाईके मिळवू शकली आहेत पण तूर्त आपण बोलूया फक्त ग्राहक स्त्रियांबद्द्ल.
ब्रिगेट ब्रेनन या महिला ग्राहकांच्या मानसिकतेच्या अभ्यासक फोर्ब्सच्या अहवालात लिहितात," खरेदी हे प्रकरण स्त्रियांच्या गरजांशी नाही तर त्यांच्या भावविश्वाशी जोडलेलं असतं म्हणून तुमच्या जाहिरातीत ते डोकावलं तरच तुमच्या उत्पादनाचा खप वाढू शकेल. शिवाय महिलांना खरेदीबद्दल चर्चा केल्याशिवाय राहवत नाही. साहजिक तुमच्या उत्पादनाची प्रसिद्धी होते " हे ओळखून असलेले ॲप्स महिलांची ‘सर्च हिस्टरी’ वापरून, त्यानुसार जाहिरात, सवलती ‘पॉपअप’ करत त्यांना स्वत:च्या उत्पादनात गुंतवून ठेवतात.
अनेकींसाठी खरेदी हा मनावरचा ताण घालवायचा तात्पुरता असला तरी नामी उपाय असतो.
ऑनलाईन शॉपिंगमध्ये त्यांचा रस वाढत चालला आहे त्यामागचे मुख्य कारण तिथे त्यांना मिळणारी स्वत:ची डिजिटल स्पेस आणि निवडीचे स्वातंत्र्य. दाढीच्या रेझर पासुन बुटांपर्यंत बहुतेक जाहिरातींचा अविभाज्य भाग ठरलेली स्त्री ही 'इथे ’सब्जेक्ट ऑफ डिझायर’ ही होऊ शकते.
परंतु तिला ते व्हायचे आहे का ! कारण तिच्या शॉपींगमध्ये आजही सर्वात मोठा वाटा सौंदर्यकेंद्री वस्तूंचाच असल्याचे दिसते.
ऑनलाइन खरेदी हा आता अब्जावधी रूपयांची उलाढाल करणारा व्यवसाय आहे. व्यापाराच्या पद्धती आमूलाग्र बदलवणार्‍या या व्यवसायात ऑगमेंटेड रिअॅलिटी (AR) आणि व्हर्च्युअल रिअॅलिटी (VR) मुळे येत्या काळात दुकानात जाऊन , वस्तू हाताळून खरेदी केल्याचा ’जिवंत’ अनुभव मिळू शकेल.
पर्यावरणपूरक उत्पादने आणि पॅकेजिंगची महती वाढेल.
आज महागडी वाटणारी ड्रोन डिलीव्हरी सहजसाध्य होईल. हॉलीवूडपटात दिसावे तशी ही उडती माणसे किंवा रोबो वस्तू पुरवत इकडून तिकडे जात राहतील. उशीर झाला म्हणून पिझ्झा फ्री देण्याची वेळ यायची शक्यता उरणार नाही. ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानामुळे मालाची उपलब्धता आणि पुरवठा यात अधिक पारदर्शकता आणि सुरक्षितता निर्माण होईल.
सोशल मीडियाच्या माध्यमातून खरेदी, प्रतिसाद, प्रतिक्रिया, तक्रारनिवारण हे अधिक सह्जगत्या घडू लागेल.
3D प्रिंटिंग तंत्रामुळे मागणीनुसार स्थानिकस्तरावर एकाच दर्जाचे उत्पादन करणे सोपे होईल.
परंतु माणूस तोच राहील. परवडो अथवा न परवडो, भावनेच्या आहारी जाऊ वस्तू गोळा करण्याचा हव्यास आणि अधून मधून त्याला येणारा मिनिमलिझमचा झटका तसाच राहील.
त्यामुळे आगामी तंत्रज्ञानात एकाच वेळी ऑनलाइन शॉपिंग व्यवसायाचे भविष्य अजून सोनेरी करण्याचे आणि ग्राहकाच्या बटा अकाली चंदेरी करण्याचे अद्भुत सामर्थ्य दिसते आहे हे निश्चित.
