सोशल मिडियावर लाइक बटण असायला हवे ही सुपीक कल्पना जस्टिन रोझेनस्टीन या फेसबुक अभियंत्याच्या डोक्यात आली. त्याआधी ही कल्पना व्हिमीओ या व्हिडिओ शेअरिंग साईटवर अँड्र्यू पाईल या डेव्हलपरने प्राथमिक स्वरूपात आणली होती. या लाईकमुळे फेसबुकने सोशल मिडिया क्षेत्रात जणू क्रांती घडवली आणि फोर्ब्सच्या अब्जपतींच्या यादीत मार्क झुकेरबर्गला चौदाव्या क्रमांकावर नेऊन ठेवले. एक इवलेसे बटण किंवा आयकॉन ही किमया करू शकतो? होय. वरवर मोफत उपलब्ध आहे असे वाटणार्‍या सोशल मिडीया नामक अवाढव्य व्यवसायाची सूत्र या बटणात एकवटली आहेत. लोकांना लाईक्सचे अक्षरश: वेड लागले आहे. इतके की त्यामुळे जग भरकटू लागले आहे. फेसबुक लाईक बटणाचा प्रोटोटाईप निर्माण करणार्‍या जस्टिनला या सगळ्याचा उबग येऊ लागल्याने त्याने अखेरीस स्नॅपचॅट, रेडिट वगैरे सोशल मिडीया प्लॅटफॉर्मला राम राम ठोकला. या घटनेला आता ५ वर्ष उलटून गेली असली तरी लाईक्सचा नाद दिवसागणिक वाढतोच आहे. वैयक्तिक महत्वाकांक्षा ओलांडून तो आता गळेकापू व्यावसायिक स्पर्धेपर्यंत पोचला आहे.
तसे पाहता लाईकचे अनेक अर्थ आहेत. जसे हे आवडले आहे, सहमती आहे, नोंद घेतली आहे, ठीक आहे, याला समर्थन आहे इ. ज्यांना प्रतिक्रिया लिहायचा कंटाळा आहे किंवा वेळ नाही किंवा सुचत नाही ते नुसते लाईक करून पुढे जातात. कित्येक जण आपण इतरांना दिसलो नाही तर ते आपल्याला विसरून जातील आणि आपल्याला नव्या घडामोडी कळल्या नाही तर आपल्याला अस्तित्वाला अर्थ उरणार नाही (फीअर ऑफ मिसिंग आऊट) या भयाने लाईक करत राहतात. लोकेषणा ,आपले कौतुक व्हावे असे प्रत्येकाला वाटते. कित्येकांना आपण म्हणजे कुणीतरी थोर विभूती आहोत असे वाटते तर काही जण खरोखरच खास असतात. उत्तम लिहितात. प्रसिद्ध खेळाडू, कलाकार असतात. विशेष कर्तृत्व गाजवतात. अशा सगळ्यांना आपल्या चाहत्यांचे मोजमाप या लाईक बटणामुळे करता येते. लाईक्सची संख्या ही व्यक्तीच्या, संस्थेच्या लोकप्रियतेची पावती मानली जाते. फेसबुकवर तर हे लाईक बटण दररोज ३ अब्जपेक्षा जास्त वेळा वापरले जाते. साहजिक सुरूवातीला स्टार चिन्ह वापरणार्‍या यूट्यूबनेही २०१० पासून लाईक बटण वापरायला सुरूवात केली. ट्वीटरवर रिट्वीट आणि इन्स्टाग्रामवर हार्ट (लाल बदाम) लाईक या अर्थी वापरण्यात येतो.
रेडिट आणि कोरा या साईट मात्र लाईकऐवजी पटलेल्या मजकूरासाठी अपव्होट आणि न पटलेल्या मजकूरासाठी डाऊनव्होट हे चिन्ह वापरतात. ही लोकशाही स्वरूपाची चांगली पद्धत आहे. परंतु कुणी काहीही लिहिले आणि ते अयोग्य वाटले, आवडले नाही तर फेसबुक, इन्स्टाग्राम या सर्वाधिक लोकप्रिय माध्यमावर डिसलाईक करायची किंवा दुमत नोंदवायची सोयच नाही. कॉमेंट लिहून ते करणे वेळखाऊ व जिकिरीचे असते. यामुळे चुकीचा, आक्षेपार्ह मजकूर लिहिणार्‍यांनाही फारसा विरोध होत नाही. अँग्री बटण काही जण वापरतात पण तो मजकुरात व्यक्त केलेल्या परिस्थितीवरचा राग असतो, पोस्टलेखकावरचा नव्हे. डिसलाईक बटण असते तर विरोधकांची संख्या सहज मोजता आली असती.
आता जर त्यांनी डिसलाईक बटण दिले असते तर वाढत्या डिसलाईकमुळे आपली बेइज्जती होईल या भीतीने काही लोकांनी फेसबुक, इन्स्टाग्राम वापरणेच सोडून दिले असते. वापरकर्ते कमी म्हणजे व्यवसाय कमी पर्यायाने नफा कमी. म्हणून नकोच ते. लाईकच्या वाढत्या संख्येने हुरळून जाऊन स्वप्रतिमेची वाढती लोकप्रियता बघण्याची नार्सिसिस्ट वृत्ती कमी अधिक प्रमाणात प्रत्येकात असते. लाईक बटण त्याला खतपाणी घालत असल्याने फेसबुक किंवा इन्स्टाग्रामचे वापरकर्ते दिसामाजी वाढत आहेत. टीव्हीवर जितका जास्त टीआरपी तितक्या जास्त जाहिराती तसेच हे गणित आहे. जितके जास्त सक्रीय वापरकर्ते तितके जास्त जाहिरातदार मूळ कंपनी मेटाडाटाला मिळतात. एकूण मेटाडाटा व इतर माध्यमकंपन्यांच्या व्यवसायाचा डोलाराच लाईक बटणाच्या अधिकाधिक वापरावर अवलंबून आहे.
डेटा (विदा) ही आता जगातील सर्वात मौल्यवान वस्तू आहे. लाइक्सचा मोह लोकांना अधिकाधिक नवनव्या डेटाची निर्मिती करायला उद्युक्त करतो. सोशल मिडिया वापरणार्‍यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या वैशिष्ट्यांचा शक्य तितका अचूकपणे अंदाज लावण्यासाठी लाईक उपयुक्त ठरते. २०१५ मध्ये केंब्रिज आणि स्टॅनफोर्ड विद्यापीठातील संशोधकांनी एका अहवालात हे सिद्ध केले आहे. या अभ्यासाचा निष्कर्ष वाचून धडकी भरते. आपल्या फक्त १० लाईक्सवरून हे अल्गोरिदम आपल्याला आपल्या नातलग, सहकाऱ्यांपेक्षा चांगले ओळखू लागते. १५० लाईक्सवरून आपल्या कुटुंबियांपेक्षा चांगले ओळखू लागते आणि ३०० लाईक्सवरून तर नवरा बायको एकमेकांना काय ओळखतील इतके ते आपल्याला ओळखू लागते. आता विचार करा: जर आपण आजवर ३०० पेक्षा जास्त पोस्ट लाईक केल्या असतील तर जगात इतर कुणाहीपेक्षा फेसबुक आपल्याला चांगले ओळखते किंवा ओळखून असते.
याची व्यावसायिक बाजू बघूया. एखादी व्यक्ती अमुक एका विषयावरील पोस्ट वारंवार लाईक करत असेल तर त्या व्यक्तीला त्या विषयात रस आहे याची नोंद घेतली जाते. अल्गोरिदमनुसार त्या व्यक्तीला त्या विषयाशी संबंधित पोस्ट आणखी जास्त प्रमाणात दिसू लागतात. जर ते एखादे उत्पादन असेल तर ते सतत दिसत राहिल्याने ते खरेदी करावेसे वाटण्याची शक्यता वाढते. सेवा असेल तर अनुभव घ्यायची इच्छा वाढते. राजकीय पोस्ट असेल तर व्यक्तीचा कल स्पष्ट होतो. पुढील निवडणुकीत त्यानुसार त्याचे मत पक्के करणार्‍या किंवा मतपरिवर्तन करू पाहणार्‍या पोस्ट दिसू लागतात. जो जाहिरातदार जास्त पैसा जास्त काळासाठी विशिष्ट विचारसरणीच्या वापरकर्त्यांवर लावेल त्याच्या जाहिरातीची वारंवारता आणि त्यामुळे परिणामकारकता जास्त असते.
तुम्ही मागच्या जन्मी कोण होता, तुम्ही कशा प्रकारची (थोर) व्यक्ती आहात अशी निरर्थक माहिती देणार्‍या अ‍ॅप्सच्या लिंक लोक भाबडेपणाने व उत्सुकतेने लाईक करतात. निकाल देण्याआधी हे अ‍ॅप्स जी माहिती विचारतात ती लोक खुशाल शेअर करतात. इसके लिए एक लाईक तो बनता है असे वाचताच पेज लाईक करतात. कित्येक पेजेस लाखभर लाईक्सपर्यंत पोचली की विकली जातात. लाईक करणार्‍यांची इत्यंभूत माहिती व्यावसायिक कंपन्यांसाठी कच्चा माल म्हणून बहुमोल असते. गोपनीयतेच्या धोरणाचा भंग करून ही माहिती विकली जाते. याविरोधात दावे दाखल होतात पण जुजबी कारवाई किंवा माफक दंड करून ते गुंडाळले जातात. काल रात्री तुम्ही कोणाबरोबर आणि कुठे जेवायला गेला होता असे विचारले तर तुम्हाला चालेल का! हा प्रश्न खुद्द मार्क झुकेरबर्गला अशा स्वरूपाच्या खटल्यात ज्युरींनी विचारला होता. तेव्हा त्याचे उत्तर होते नाही. मात्र हे माध्यमसम्राट इतरांच्या खाजगी आयुष्याला आपली मालमत्ता समजतात हे उघड आहे. सोशल मिडीयाच्या दृष्टीने त्याचा वापर करणारी एक हाडामासाची व्यक्ती म्हणजे लाईक द्वारे माहिती पुरवणारे फक्त एक उपकरण असते.
एका अर्थी सोशल मिडीया चकटफु वापरण्याच्या बदल्यात आपण मोजलेली ही किंमत आहे. पण हे इथेच थांबत नाही. शांतपणे, सहजपणे जगणारी आपली ही शेवटची पिढी आहे की काय, अशी भीती जस्टिनने बोलून दाखवली होती. लाईक मुळे सोशल मिडियावरचा कलकलाट प्रचंड वाढला आहे. लाईक्सचा नाद आपल्या एकाग्रतेवर भयावह परिणाम करू लागला आहे. त्यामुळे उत्पादकता कमी झाली आहे. सर्वात वाईट परिणाम म्हणजे आपला आनंद नैसर्गिक गोष्टींऐवजी लाईक नामक कृत्रिम आणि आभासी गोष्टीवर अवलंबून राहू लागला आहे. भला उसकी कमीज मेरे कमीजसे सफेद कैसे या वृत्तीच्या लोकांना प्रतिस्पर्ध्याला मिळणारे लाईक्स अस्वस्थ करतात. क्षणिक आणि भ्रामक सुखासाठी आपले लाईक्स वाढावे व त्यांचे कमी व्हावे म्हणून वाटेल ते प्रयत्न होत आहेत. प्रसंगी तिखटमीठ लावून किंवा तद्दन खोट्या पण आकर्षक वेष्ट्नातल्या बातम्या प्रसारित होऊ लागल्या आहेत आणि सोशल मिडिया एका दुष्टचक्रात अडकून गेला आहे.
लाईक बटण साकार करताना आपण एका भस्मासुराची निर्मिती करतो आहोत असे जस्टिनला वाटलेही नव्हते. आतापर्यंत आपण लाईकमुळे माध्यमसम्राटांना होणारा व्यावसायिक फायदा बघितला पण लाईक्सच्या माध्यमातून वापरकर्त्यालाही कमाई करायचा मार्ग मिळाला आहे. त्याला म्हणतात इन्फ्ल्युएंसर (म्हणजे सोशल मिडियावर प्रचंड संख्येने चाहते असणारे वलयांकित लोक) या इन्फ्ल्युएंसर प्रकरणाबद्दल आणि लाईक्सच्या भस्मासुरापासून वाचवू शकणार्‍या मोहिनी अस्त्राबद्द्ल जाणून घेऊया पुढील लेखात.
शुक्रवारचे सदर : माध्यमतंत्र (पुण्यनगरी) 18 March 2023
