"तू मुलगा आहेस, तू मुलगी आहेस हा फरक रोजच्या छोट्या छोट्या गोष्टींमधून तर पालक आणि समाज दाखवून देतच असतो; पण त्याचबरोबर आता तो गेमिंगमधून मोठ्या प्रमाणावर मुलांच्या मनात नोंदवला जातो. मुलींचे गेम्स काय खेळतोस असं आपल्या मुलांना सांगताना आणि गर्ली गेम्स खेळ असं मुलींना बजावताना आपण समानतेऐवजी भलतंच काही रुजवतोय का याचा विचार करायला हवा." मुक्ता चैतन्य या मुक्त पत्रकार आणि पुणेकर लेखिकेचा http://muktachaitanya.wordpress.com हा ब्लॉग. यावरच्या ’टचस्क्रीन’ विभागातल्या एका लेखात हा मुद्दा आपल्या समोर येतो. आपण तर आपल्या मुलांमध्ये अज्जिबात भेदभाव करत नाही असा भ्रम असलेले शहरी पालक अशा मुद्द्यांपाशी नक्कीच थबकतील.
'वूमन इज ह्यूमन' हे वाक्य व्हेरा नाझरीनचं. ही जाण आलेल्या भारतीय स्त्रियांची परिस्थिती आणि समाजाची स्त्रीकडे पाहण्याची नजर हळूहळू सकारात्मक अर्थाने बदलत चालली आहे. परंतु हे परिवर्तन अतिशय मंद गतीने होतंय, ते ही समाजाच्या सगळ्य़ा स्तरात नाही. विचारात होऊ लागलेलं परिवर्तन तितक्याच ताकदीने कृतीत येताना दिसत नाहीये. अशा गोंधळलेल्या समाजाला खणखणीत आवाजात सातत्याने प्रश्न विचारले गेले तरच या परिवर्तनाचा वेग वाढू शकेल. मुक्ताचा ब्लॉग हे काम देखील अतिशय दमदारपणे करतो आहे.
’लिपस्टिक अंडर माय बुर्का’ हा स्त्रियांच्या लैंगिक जाणीवा, त्यांच्या घुसमटीवर भाष्य़ करणारा चित्रपट मध्यंतरी चर्चेत होता. शेवटच्या दृष्य़ात त्यातल्या चौघीजणी (प्रतीकात्मक !) सिगारेट शिलगवतात आणि त्याचे झुरके घेत आयुष्याच्या नव्या प्रवासाला सुरुवात करतात. मुक्ता तिच्या ब्लॉगवरील लेखात चित्रपटाचे कौतुक करतानाच त्यातली ही महत्वाची त्रुटी नेमकेपणाने मांडत थेट विचारते, "कुठलाही सिनेमा घ्या, साहित्य घ्या, स्त्री विविध बंधनातून ‘मुक्त’ होते म्हणजे काय तर ती सिगारेटचे ऐटीत झुरके मारते, किंवा टकीलाचे शॉट्स मारते, किंवा कुणाबरोबर तरी झोपते, किंवा ती बाईक चालवते. या पलीकडे स्त्री मुक्त झाल्यानंतर काय करू शकते याचा विचार फारसा कुणी करत नाही. क्रिकेट मैदान गाजवणाऱ्या हरमनप्रीत कौरला आपण हरमनप्रीत कौर म्हणून मोठं मानायला तयार नसतो. आपण तिची लगेच ’लेडी सचिन तेंडुलकर’ करून टाकतो. कशाला? आपण सतत पुरुषत्वाच्या चौकटीतून स्त्रीच यश आणि कर्तृत्व का बघत असतो? पुरुषांच्या पुढे एक पाऊल गेलो तरच स्त्रीचं यश, अस्तित्व, कर्तृत्व सिद्ध होतं का? आणि तसच जर असेल तर त्याला स्त्रीवाद आणि स्त्री मुक्ती म्हणता येईल का?
’लर्निंग माईंड’ ही मानसिक आरोग्याबद्दल जागरूकता निर्माण करणारी एक छोटी चळवळ मुक्ता तिच्या एका सखीसह चालवते. समाजाचं मानसिक आरोग्य प्रदूषित होण्यामागे आपल्या नैतिकतेबद्दलच्या अतार्किक कल्पनांचाही हात आहे. उदा: सनी लिओन आणि तिचा नवरा डॅनियल वेबर यांनी मुलगी दत्तक काय घेतली, सोशल मिडियातून त्यांच्यावर टीकेचा भडिमार झाला. एका पॉर्न स्टारला मूल दत्तक घेण्याचा अधिकार आहे का?, त्या मुलीचं भवितव्य आणि तिच्यावर होणार्‍या संस्कारांचं काय? वगैरे जाब विचारले गेले. ’मग बिघडलं कुठे’ या लेखात मुक्ता सडेतोड मुद्दे मांडत लिहीते," मुळात पालकत्वाची जबाबदारी पेलणं, त्यासाठी लागणारी संवेदनशीलता, जबाबदारीची जाणीव या गोष्टी व्यक्तीच्या व्यवसायाशी संबंधित नाहीयेत हे समजून घेतलं पाहिजे. आपल्या समाजाचा एकुणात घोळ आहे. पोर्नोग्राफीचे ग्राहक म्हणून आपल्या देशाचा क्रमांक कितीही अव्वल असला, पॉर्न क्लिप्सच्या फॉरवर्ड्स चा खेळ आपण आवडीने खेळत असलो तरी ‘सनी लिऑन’ने मूल दत्तक घेतलं तर मात्र आपल्याला त्रास होतो. इतरांचे नैतिक मूल्यमापन करण्याआधी हे बघावं, आपली नजर तरी आपल्याला नैतिकतेच्या कसोटीवर उभं करतेय का?" मुक्ताचा हा प्रश्न आत्मपरिक्षण करायला भाग पाडतो.
समाजाच्या दुटप्पी चेहर्‍याला आरसा दाखवत ‘वाईफ मटेरीअल ते सुपर वुमन’ या लेखात मुक्ता म्हणते, "बाहेर कितीही काम करो, कितीही यश मिळवो स्त्री जर गृह्कृत्यदक्ष असेल तरच तिच्या यशाला समाजात स्थान आहे हा समज प्रस्थापित झाला आहे. त्यामुळे यशस्वी बायकांबद्दल बोलताना, ‘अमुक तमुक स्त्रीने अतिशय उत्तम कामगिरी केलेली आहे, विशेष म्हणजे इतके सगळे असूनही त्या घर सांभाळून हे सगळे करतात, असे मोठ्या अभिमानाने म्हणायला समाज शिकला. पण हे असं म्हणत असताना त्या स्त्रीकडून आपण अमानवी अपेक्षा करतो आहोत, हे समाज विसरला आणि कामाच्या असमतोल विभागणीबद्दल निषेध नोंदवायचे कष्ट स्त्रियांनी घेतले नाही. स्त्री चळवळीने ते घ्यावेत म्हणून प्रयत्न करूनही समाजाने ते केले नाहीत. कारण, समाज नेहमीच त्याच्या सोयीचे तेवढेच मनात आलेला आहे." साहजिक स्त्रियांच्या वाट्याला येतं तणावाचं ओझं. मुलगी असेल तर तिचा पाय घसरू न देण्याचं प्रेशर… संस्कारांचं प्रेशर…. सुगरण म्हणून स्वतःला सिध्द करण्याचं ,सणवारांचं प्रेशर… देवाच्या कार्यात पाळी आडवी येऊ न देण्याचं प्रेशर, इथपासून ते मुलीच्या पोटी मुलगा जन्माला यावा याचं प्रेशर. स्त्रीजीवनातल्या अनेक ताणांची मुक्ता जंत्रीच देते. नि:शब्द करते.
"हा माझा प्लॅटफॉर्म आहे, त्यामुळे मी मला हवा तसा वापरू शकते, इतर वेळी लेखनाला जी बंधन येतात ती इथे नसतात." असं म्हणणार्‍या मुक्ताने विविध विषय निर्भिडपणे ब्लॉगवर मांडलेत. सोशल मिडीया अभ्यासक आणि कंटेट हेड असलेल्या मुक्ताचे समाजमाध्यमांच्या वादळात सैरभैर झालेल्या समाजाची अस्वस्थता टिपणारे, मूलतत्त्व-पालकत्व, प्रवास यावरचे ओघवते, अभ्यासपूर्ण लेख सुद्धा या ब्लॉगवर आहेत. काही लेख मात्र काहीसे कोरडे, पुस्तकी किंवा केवळ वैविध्यासाठी यात समाविष्ट केले आहेत असेही वाटते. Write. travel. Eat. Enjoy हे तिच्या ब्लॉगचं सूत्र असलं तरी मला सर्वात भावला तो सामाजिक विषयांबाबतचा तिचा रोखठोकपणा. स्वच्छ भूमिका. ’स्त्रीतत्त्व’ हा विभाग सर्वात वैशिष्ट्यपूर्ण आणि पत्रकारितेच्या अनुभवामुळे मुलाखती घेणं तर तिचा हातखंडाच.
अभिनेत्री विद्या बालन हिची एका दिवाळी अंकासाठी मुक्ताने घेतलेली अप्रतिम मुलाखत यात वाचायलाच हवी. विचार विद्याचे असले तरी गुंतवून टाकणारं वेधक शब्दांकन अर्थात मुक्ताचं आहे. ’डर्टी पिक्चर’च्या पार्श्वभूमीवर विद्याने सवंग उत्तानपणा आणि मादकतेमधली नजाकत, मोहकता या दोहोंतला फरक अचूक सांगितला आहे. ड्रेसिंग सेन्स वर सुरूवातीला प्रचंड टीका झाल्यावर इतरांच्या फॅशनच्या कल्पना स्वत:वर लादून न घेता स्वत:चं फॅशन स्टॆटमेंट साडी मध्ये गवसण्याचा प्रवास सांगितला आहे.
विद्याच्या संघर्षाच्या काळात एकदा एका दुचाकीच्या जाहिरातीचं शूटींग सुरू होतं. २, ४ रिटेक्स नंतर दिग्दर्शक म्हणाले ’युअर हँड्स आर डेड’. कलाकार म्हणून तो तिच्यासाठी आयुष्य़ातला अतिशय महत्वाचा धडा होता. त्यामुळे विद्याचा अभिनय जितका तिच्या डोळ्यातून साकार होतो, तितकाच तिच्या देहबोलीतून. शरीरापलीकडे जाऊन त्या भूमिकेच्या मनाचा तळ गाठण्याची इच्छा प्रेक्षकाच्या मनात निर्माण करता येणं हे विद्याचं बलस्थान मुक्ताने ललित लेखनाच्या अंगाने जाणार्‍या या मुलाखतीतून लीलया मांडलं आहे.
मुक्ताच्या लेखणीतून विद्या सांगते, “स्त्री असणं किती सुंदर आहे. माझ्यातल्या मोहकतेपासून मातृत्वभावापर्यंत प्रत्येक भावनेची मला कदर आहे. माझ्या स्त्री असण्य़ाचा उत्सव प्रत्येक क्षणी साजरा करायला मला आवडतो."
एकूणच मुक्ता ’अपनी जमीन तलाशती बेचैन स्त्री’ वगैरे नसून, स्त्रीत्व अबाधित राखूनही स्त्री कडे ’व्यक्ती’ म्हणून पाहण्याचं भान लेखनातून देणारी, ठाम भूमिका घेणारी ब्लॉगर आहे.
