सहजीवन

वैवाहिक सहजीवन : कल्पनेतील आणि प्रत्यक्षातील

’शयनगृहाची खिडकी उघडी असेल तर जिला झोप येत नाही आणि तीच खिडकी बंद असेल तर ज्याला झोप येत नाही, अशा स्त्री-पुरूषाच्या युतीस विवाह असे म्हणतात.’ ’जॉर्ज बर्नार्ड शॉ’नी केलेली ही विवाहाची मार्मिक व्याख्या ! विवाहापूर्वीच्या स्वप्नरंजनात अशा रूक्ष गोष्टींचा विचार कोणी करत नाही त्यामुळे नंतरचे अपेक्षाभंग अपरिहार्य असतात, त्या धक्क्यांच्या तीव्रतेवर आणि स्वीकारावर संसाराची गाडी कशी धावणार ते अवलंबून असते. हल्ली शहरात तरी विवाहाचं वय पंचविशीपलिकडचे असते त्यामुळे सहजीवनाच्या कल्पना बालीश नक्कीच नसतात पण त्या परिपक्व असल्याचेही विशेष आढळून येत नाही कारण घटस्फोटांचे वाढते प्रमाण य़ाच भागात अधिक आहे. अर्थात घटस्फोटांची संख्या हे काही त्या त्या भागातील ’सहजीवनाच्या गुणवत्तेचे’ सरसकट मोजमाप असू शकत नाही पण ढोबळ अनुमान असू शकते.

’पुरूष जेव्हा स्त्री साठी गाडीचे दार उघडून धरतो तेव्हा एक तर ती गाडी तरी नवी असते नाही तर ती स्त्री तरी’ असे गमतीने म्हटले जाते. कल्पनेतला तो असे स्त्रीदाक्षिण्य दाखवणारा असला तरी तो प्रत्यक्षातला तो तिची सामानाने जड झालेली पिशवी उचलेलच असे नाही. त्याच्या कल्पनेतील ती वाफाळत्या चहाने आणि टवटवीत चेहर्‍याने त्याचे स्वागत करत असली तरी प्रत्यक्षातील ती मोलकरणीने दांडी मारल्याने तिची किती पंचाईत झाली हे त्याला करवादत सांगत असते. तेव्हा तिचा अवतार आणि त्याचा चेहरा पाहण्यासारखा असतो. कल्पनेत ते दोघे सहलीला जाऊन विहरत घरी येतात, प्रत्यक्षात त्या दरम्यान नेमका गॅस सिलेंडरवाला येऊन जातो. एखादीच्या कल्पनेतला तो तिच्यासह कवितेत रमणारा वगैरे असतो ,प्रत्यक्षात तिची ’फर्स्ट लॅंग्वेज’ नेमकी त्याची ’थर्ड लॅंग्वेज’ असते. किंवा त्याला उत्तम शायरी अवगत असते आणि तिची आस्वादक्षमता ट्रकच्या मागे लिहिलेल्या चारोळ्यांपलिकडे जाणारी नसते.स्वप्नातल्या सुंदर शयनगृहात प्रत्यक्षात त्याचा स्नानानंतरचा ओला टॉवेल तस्साच रोज गादीवर पडलेला असतो आणि टापटीपीची आवड असणार्‍या त्याच्या जेवणात नेमका तिचा केस सापडतो. सामिष भोजन आवडणार्‍या एखाद्या त्याच्या प्रत्यक्षातल्या तिला अंड्याचा वासही सहन होत नाही, याउलट एखाद्या सुगरणीला नेमका ’जाणिजे यज्ञकर्म’ भावनेने खाणारा तो प्रत्यक्षात मिळतो.
साहित्य, कलेत रमणारी आणि उत्तम अभिरूची असणारी कल्पनेतील ती प्रत्यक्षात दागिने, साड्या आणि टीव्ही मालिकांबद्दल बोलायला लागते तेव्हा तो वैतागतो तर याउलट तिच्या शैक्षणिक,व्यावसायिक प्रगतीचा अभिमान असणारा कल्पनेतला एखादा तो प्रत्यक्षात खुशाल तिला चारजणात बावळट म्हणतो तेव्हा ती अवाक होते. द्विपदवीधर असलेल्या एखाद्या तिला साधा डीडी काढता येत नाही हे बघून तो थक्क होतो तर आधी रेस्टॉरंटमधे तिच्यासाठी खुर्ची सरकवून धरणारा तो नंतर स्वत:चा चहाचा कप देखील विसळत नाही हे पाहून ती हतबुद्ध होते.
प्रकल्पात बरोबरीने काम करणारा तो नवरा होताच घरी येताच वृत्तपत्र उघडून चहाची फर्माईश करतो आणि त्याच्याच बरोबर दमून आलेली ती चरफडत गॅस पेटवते. करिअरची स्वप्न बघणार्‍या तिने पुढे काय करायचे हे ती दोघं नव्हे तर तो आणि तिचे सासरचे ठरवतात तर कधी कल्पनेतली त्याची स्मार्ट सहचरी प्रत्यक्षात अगदी ’काकूबाई’ निघते..

इथवर अपवादाने सुरळीत पार पडले तरी अपत्याच्या आगमनानंतर बाळाच्या आजारपणात, संगोपनात (बहुतांशी) तिलाच जागावे लागते, तो निवांत झोपतो. जरा बदल म्हणून नाटक सिनेमाला गेले तर चरम बिंदूवर (बहुतांशी) त्यालाच बाळाचे रडे बाहेर नेऊन शांत करावे लागते, ती निवांत असते. पुढे मुलांचे वय आणि जबाबदार्‍या वाढत जातात तसतसे कल्पनेचे इमले कोसळायला लागतात. कलांचा आस्वाद घेत,करिअर घडवत, एकमेकांना जपत, आयुष्य फुलवूया या स्वप्नाला प्रत्येक अपेक्षाभंगाबरोबर तडे जाऊ लागतात आणि कल्पनेतले ते सुखी त्रिकोणी/चौकोनी कुटुंब प्रत्यक्षात फक्त फोटोमधे हसताना दिसते.

वरवर निरूपद्रवी वाटणारे हे चिमुकले अपेक्षाभंग असोत की शारिरीक, मानसिक शेअरिंगच्या परस्परविरोधी कल्पनांमुळे होणारे असह्य अपेक्षाभंग असोत, विसंवादाचे बीज रोवले जाते. संस्कृतीच्या किंवा सामाजिक दडपणांमुळे पुरूष आणि स्त्री हे वेगवेगळ्या (मानसिक) ग्रहांवरून आल्यामुळे ,त्यांच्या मेंदूंच्या रचनेतील फरकामुळे त्यांच्या विचार व कार्यपद्धतीत फरक असतो, पुरूषांना निमूट स्वीकार अपेक्षित असतो तर स्त्रीला सहानुभूती, हे सगळे समजावून सांगणारी अनेक पुस्तके बाजारात आहेत. पण सभा तीच असली तरी श्रोता म्हणून जाणे आणि वक्ता म्हणून जाणे यात फरक असणारच. कल्पनेतल्या सहजीवनातला पद्य भाग वस्तुस्थितीत नकळत गद्य होऊन जातो. ऍरिस्टॉटलने म्हटले आहे की प्रत्येक चांगली व्यक्ती एक चांगली नागरिक असतेच असे नाही, त्याच धर्तीवर पुढे म्हणता येईल की, प्रत्येक चांगली व्यक्ती एक चांगला पती वा पत्नी होऊ शकेलच असे नाही. उदा: काही लेखिकांनी नोंदवलेले अपेक्षाभंग. सोललेले सगळे डाळिंबाचे दाणे एकटयाने मटकावणार्‍या महाराष्ट्राच्या लाडक्या पुलंचा सुनीताबाईंच्या ’आहे मनोहर तरी’ मधला उल्लेख विस्मयकारक आहे. त्याही पेक्षा कवितेत लीलया चांदणं गुंफणार्‍या पाडगावकरांना भर उन्हात बायको मागून चालते आहे, तिच्या एका हातात जड पिशवी आणि दुसर्‍या हातात मूल आहे याची जाणीवही न झाल्याचा उल्लेख यशोदाबाईंच्या आत्मवृत्तात आहे. प्रिन्सेस डायना, हिलरी क्लिंटनचे किंवा ’तत्सम’ वलयांकित आत्मवृत्ते आणि त्यांचे सहजीवन हा तर स्वतंत्र लेखाचा विषय आहे.
झोकून देऊन काम करणारी दांपत्य मात्र याला अपवाद असावीत. उदा: सुप्रसिद्ध सामाजिक कार्यकर्ते दांपत्य बंग किंवा आमटे. यांचं कल्पनेतील आणि प्रत्यक्षातील सहजीवन यात फारसा फरक नसावा असे त्यांच्या मुलाखती, लेखांमधून वाटते. "जीवनातली उदात्त ध्येय, समान मूल्य, असामान्य त्यागी वृती आणि परस्परांवरील निरपेक्ष प्रेम" हे याचं सूत्र असू शकेल.

 पण सर्वसामान्य दांपत्यांचं काय ! त्यांच्या कल्पनेतील आणि प्रत्यक्षातील सहजीवनात एवढी तफावत का !.

एक तर लग्न करतानाच्या निकषांमधेच याचं एक कारण दडलेलं आहे. ’many a men in love with a dimple, make the mistake of marrying the whole girl' या स्टीफन लेकॉक च्या मिस्कील विधानानुसार वधूची निवड केली जाते आणि ’२८, ५.९", MBA, ९ लाख’ अशा चमत्कारिक माहितीभोवती वर्तुळ काढून वराची ! नंतर चष्मा, मंगळ, मुलीला भाऊ आहे की नाही अशा ’महत्वपूर्ण’ माहितीला प्राधान्य असते. दिसणार्‍या गुण-अवगुणांपेक्षा मुळात ज्याची खात्री नाही त्या जन्मवेळेवरून केलेल्या पत्रिका अंतिम निर्णय देतात. courtship च्या वेळात तर सगळे स्वत:वर आणि एकूण जगावर एवढे खूष असतात की एकमेकांची सकारात्मक बाजूच दाखवली वा पाहिली जाते. असे नसते तर मग प्रत्येक प्रेमविवाह यशस्वी ठरला असता. थोड्क्यात ’परस्परपूरकता’ हा मुद्दा चर्चेला येतच नाही, एक दोन भेटीत माणूस कळणे कठीण असते पण निदान या चर्चेमुळे परस्परांच्या आकांक्षा, जीवनमूल्य कळली तर पुढच्या अपघातांच्या शक्यता निश्चीत कमी होऊ शकतात.

याशिवाय दोन वेगवेगळ्या आचार, विचार, संस्कृतीच्या कुटुंबात १/३ आयुष्य घालवलेली दोन माणसे एकत्र येतात तेव्हा त्यांच्या सहजीवनविषयक कल्पनांमधे फरक असणार हे गृहीत धरायला हवे. तो पचवायला एकमेकांना थोडा वेळ द्यायला हवा. मनोराज्यात अदृष्य असणारी ’सासू’ (दोन्हीकडच्या) नामक प्रधान व्यक्तिरेखा किंवा इतर नातेवाईकांचा प्रत्यक्षात हस्तक्षेप असतो. त्यावर कुरघोडी करण्यापेक्षा इतर शक्यता तपासायला हव्यात. अनपेक्षित आजारपणं, आर्थिक संकट असे कसोटीचे क्षण असतात त्यातल्या समंजस वर्तनावर सहजीवनाची मदार असते.
एका मुलाखतीत बायकोने, 'लग्नानंतर माणूस बदलतो हे खरं आहे' असं म्हणताच त्या नवर्‍याने 'नाहीतर मी माणूस आहे हे सिद्ध झालं नसतं म्हणूनच मी बदललो', असही प्रत्युत्तर दिलय. :-) यातला विनोदाचा भाग सोडला तरी हे सत्य आहे. या बदला मागे जागतिकीकरणामुळे होणार्‍या सामाजिक उलथापालथीमुळे एकूणच बदलत जाणार्‍या जीवनविषयक संकल्पना (उदा: सोशल नेटवर्किंग साईट्सचा, आभासी विश्वाचा प्रभाव,चौकोनापासून DINK(double income no kids) असा कुटुंबाचा संकोच.., यशस्वी होण्याची जीवघेणी स्पर्धा, स्त्रियांचे जागे झालेले आत्मभान आणि त्याचा दांपत्यजीवनावर होणारा परिणाम) कारणीभूत असावा. एकमेकांना धरून ठेवण्यासाठी प्रेम करण्याऐवजी प्रेम करण्यासाठी एकमेकांना धरून ठेवायची वेळ या धावपळीच्या आयुष्यामुळे आलेली आहे. या शारिरीक व मानसिक कुचंबणेची परिणीती कळत नकळत विवाहबाह्य संबंधांमधे होताना दिसून येते.

टोकाला गेलेले वैवाहिक संबंध वगळता बर्‍याच वेळेस समुपदेशनाची मदत घेऊन ताण कमी करता येऊ शकतो. दुर्दैवाने सुशिक्षीत वर्गातही (विवाहपूर्व तसेच विवाहोत्तर) समुपदेशन घेणे हे मनोचिकीत्सकाकडे (म्हणजे वेडयाच्या डॉक्टरकडे जाणे हा गैरसमज) जाण्यासारखेच निषीद्ध मानले जाते. "आमचे नाही का संसार झाले","हा पैसे देऊन गप्पा मारण्याचा आधुनिक आचरटपणा आहे" इ. टीकाही होते. पण बर्‍याचदा एखाद्या व्यक्तीच्या वागण्यामागे ती स्वत: कारणीभूत नसून परिस्थिती कारण असते हे समुपदेशनातून कळायला मदत होते.
स्वत:च्या अहंभावाशी काडीमोड घेतला तर बरेच संसार सुरळीत चालतील. थोडे आत्मपरीक्षण केले आणि स्त्री/पुरूष या पलिकडे जाऊन एकमेकांचा खुल्या मनाने विचार केला तर कित्येक नाती नव्याने फुलतील.
 Time (एकमेकांसाठी वेळ) ,Trust(परस्परांवर विश्वास), Talk (आपसातला संवाद) आणि Touch (आश्वासक स्पर्श) या चार T मधे कल्पनेतील सहजीवन प्रत्यक्षात उतरवण्याची ताकद आहे... मानवी मन आणि नातेसंबंधाची संपूर्ण उकल ही अवघड बाब आहे. अगदी भाबडा आशावाद ठेवला नाही तरीही हा गुंता कमी करण्याचा प्रयत्न या कारणांना आणि शक्यतांना समजून घेऊन केला गेला तर ’आणि ते सुखाने नांदू लागले’ हा शेवट परिकथेपुरता मर्यादित राहणार नाही ..ती एक नवी डोळस सुरूवात असेल.

(’विमेन्स नेटवर्क, पुणे’ आणि ’मिळून सार्‍याजणी’ तर्फे या विषयावर राज्यस्तरीय निबंधस्पर्धा होती..त्यांनी या निबंधाला प्रथम पुरस्कार दिला आहे.)

रंगायन

रंगायन

सप्तरंग शोभे इंद्रधनुवर
तनामनावर रंगधुंदी
रंग केवळ संवेदना नेत्रांची
की प्रकाशाची नजरबंदी ! ॥


रौद्र रूपाचा शौर्याचा रंग लाल
आरक्तसे गाल प्रेमरंगी
पिवळे केशरी विरक्त वैरागी
जीव़न निस्संगी त्यक्त त्यागी ॥


हिरव्या सृजनाची गतीची हाक
निसर्गाची साद पानोपानी
नभाची नीलिमा निळाच सागर
मनातला मोर नीलवर्णी ॥


मंद शांत पारवा शीतल श्वेत
सदा शुचिर्भूत धवलता
फुलते अबोली, गुलबक्षी कळी
कुसुंबी जांभळी कोमलता ॥


वसंत पालवी पोपटी कोवळी
शेंदरी झळाळी ग्रीष्म रती
चिंब वर्षासवे रंगे ओली मेंदी
शुभ्र कौमुदी शारदराती ॥


शिशीर गात्री पानगळ पिवळी
हेमंत नव्हाळी रोमरोमी
उत्सवाचे ऋतु होळी बहुरंगी
अवघे एकरंगी कोण मी! ॥


शैशवाचा रंग नितळसे पाणी
मन आरस्पानी खुललेले
तारूण्य झळकते लख्ख सोनेरी
वार्धक्य चंदेरी पिकलेले ॥


करडा अंधार अशुभ चाहूली
काळी बाहुली कवाडावर
काळ्यातच रंग सारे सामावले
काळा तीळ खुले गालावर ॥


उगवता सूर्य बदलती संग
सरडयाचे रंग माणसाचे
नसे बहिरंग न सगेसोयरे
परि गोड गरे फणसाचे ॥


आत्मरंग दीन जिथे वर्णभेद
माणूस लेक काळ्या आईचा
कर्पूरगौर राधेचा कृष्ण निळा
विठ्ठल सावळा जनाईचा ॥


सप्तरंग सप्तसूर एकरूप
विश्व रंगरूप विवीधांगी
ईश्वरी कुंचला सृष्टीचा सोहळा
जीव रंगांधळा अंतरंगी ॥

’लिन’

मैत्री सहवासातून फुलते हे खरं असलं तरी ती सहवासाच्या लांबीवर अवलंबून नसते. नाहीतर फक्त एका आठवडयात माझ्यात आणि लिनमधे हा अनोखा बंध निर्माण झाला नसता.

ग्रुप स्टडी एक्स्चेंज मधल्या अमेरिकेतील वास्तव्या्चे व एकूण कार्यक्रमाचे वेळापत्रक मला मिळाले, त्यातला पहिला आठवडा मला ’लिन' कडे राहायचे होते. पाठोपाठ मला लिन चा इ-मेल आला. मी शाकाहारी आहे की मांसाहारी, मला कशाची ऍलर्जी आहे का, पाळीव प्राणी आवडतात का, मी मद्य घेते का, असल्यास आवडता brand कोणता(!) ((असा मेल आपल्याला का आला नाही याचे आमच्या टीममधील एकाला फार दु:ख झाले..), माझ्या कुटुंबात कोण कोण असतं, माझे छंद.., मी नक्की काय करते अशी भलीमोठी प्रश्नावली होती त्यात. पूर्वग्रह ठेवून जायचे नाही असे ठरवूनही प्रत्यक्ष भेटीपूर्वीच माझे मत अनुकूल झाले तिच्याबद्द्ल कारण इतर होस्ट्सचे मेल अगदी औपचारिक होते. उत्तरात मी पण तिला छोटी प्रश्नावली पाठवली. त्यातून ती एमबीए असून तिचा घर ’आतून’ रंगवण्याचा व्यवसाय आहे (!), ती विवाहीत असून नवरा, दोन मुली (आणि कुत्री ऍबी) सह फिलाडेल्फियाजवळच्या एका गावात राहते एवढी माहिती मला मिळाली.

फिलाडेल्फियातील हॉटेलमधल्या आमच्या औपचारिक स्वागत कार्यक्रमात जांभळा टी शर्ट,काळा स्कर्ट घातलेली, साडेपाच फूट उंच, कपाळ झाकणारी बॉयकट असलेली, चाळीशी ओलांडलेली, तरतरीत नाकाची आणि चमकदार डोळ्यांची लिन मी आपोआप ओळखली ,तिनेही ’मोहानी ?’ एवढाच प्रश्न विचारून मला एकदम मिठी मारली. आपला एक आठवडा नक्की छान जाणार एवढे मला जाणवले. कार्यक्रमानंतर आम्हाला आपापल्या होस्टच्या सुपूर्द करण्यात आले. तिच्या कारने आम्ही सुसाट वेगाने घरी पोचलो.
ठराविक अमेरिकन पद्धतीचे राखाडी घर, शुभ्र दरवाजा...पण लॉनची निगा नीट राखलेली नाही, दाराशी आपोआप उगवलेली चारदोन रंगीबेरंगी ट्युलिप्स सोडली तर सगळे उजाड, दगडी पायर्‍या आणि जरा तिरकी झालेली ’चर्च’ लिहीलेली लाकडी पाटी. आत खालच्या मजल्यावर दिवाणखाना, स्वैपाकघर आणि जेवणाची खोली..वर दोन,तीन बेडरूम्स!.घरात प्रचंड पसारा, वस्तूच वस्तू, एकही टेबल रिकामे नाही. बरेच कॉफीचे मग, कागद, पुस्तकं...पण त्यामुळे मला एकदम हुश्श झाले. नीट आवरलेल्या घरात शिस्तीचे जे दडपण येते ते नव्हतेच इथे. तिने चीज आणि पीचच्या फोडी समोर आणून ठेवल्या. मी पहिला तुकडा उचलताच तळघरातून ऍबीच्या जोरदार भुंकण्याचा आवाज आला. मी कुत्र्यांना घाबरते असे कळवल्याने तिला तिकडे डांबले होते.तिचा तो निषेधाचा सूर असावा. ऍबीशी काहीतरी अनाकलनीय बोलत बोलत मला वर नेऊन तिने माझी खोली दाखवली, तिच्या टीनएजर मुलीला (क्लेअर) त्यासाठी धाकटीची(कॅल्सी) खोली शेअर करायला लागल्याचे मला लक्षात आले. ही खोली कशीबशी आवरलेली दिसत होती...लिन म्हणाली, "आज मला खालचं कार्पेट प्रथमच दिसतय."
"दोन्ही मुली होईपर्यंत पहिली चार वर्ष मी घरीच होते, नंतरची चार वर्ष नवरा चार्ली घरी होता (त्यांचं आधी ठरल्याप्रमाणे (काश !! :)-मी मनात)) आता दोघही काम करतो त्यामुळे आवरणं काही होत नाही" अशी त्या पसार्‍यामागची कहाणी तिने ऐकवली.

संध्याकाळी ती मला क्लबहाऊसला पूर्वनियोजित कार्यक्रमाला घेऊन गेली. मी सिल्क साडी नेसल्यावर वाटेने जाताना ’आता वाटतेस तू भारतीय, मला नेसवशील का एकदा साडी, ही सुटण्याची भिती नाही का वाटत, रोज नेसावी लागते का तिकडे साडी, तुझी सासू पण नेसते का, मुलगी नेसेल का, त्यांच्या छोटया साड्या मिळतात का, केवढ्याची असते ही" असा तिचा प्रश्नांचा भडीमार सुरू होता. सासू रोज नेसते, मी क्वचित, मुलगी लग्नात नेसेल बहुतेक, शंभर रू.पासून काही हजारांपर्यंतही मिळते इ. उत्तरे मी दिली. तेव्हा शिल्पा शेट्टीचं हॉलीवूड अभिनेता रिचर्ड गीअर ने जाहीर कार्यक्रमात चुंबन घेतल्यामुळे भारतात बराच गदारोळ झाला होता. (ती रिचर्डची फॅन) तुमच्याकडे सिनेमात हे चालतं का? असेल तर मग प्रत्यक्षात केलं तर तिने का नाराज व्हावं असं मला लिनने विचारल.. व्यावसायिक नटी ही प्रत्यक्षात 'available' असते असा चुकीचा संदेश यातून जातो म्हणून ही निदर्शनं झाली असं मी तिला पटवून सांगितलं...आणि मग तेव्हा तरी शिल्पा शेट्टी आणि भारतीय संस्कृती याची सांगड मला घालावी लागली.

सकाळी उठून मी किचनमधे गेले, लिनचा कॉफी करताना फोटो काढला तेव्हा दचकून तिने ’बरं झालं देवा, मी मेकअप केला होता..’ (साडेसहाला !!)अशी अस्फुट किंकाळी फोडली. थोड्या वेळाने खाली उतरलेल्या तिचा नवरा चार्लीशी ओळख करून दिली, मी त्याला भेटीदाखल गांधींचं ’सत्याचे प्रयोग’ दिलं. (त्याची वाचनाची आवड तिने कळवली होती) त्याबद्द्ल आभार मानून त्याने लगेच मुलींचा डबा (पुन्हा काश!!!:)-मी मनात) म्हणजे पीनट बटर सॅंडविच करून फॉईलमधे गुंडाळलं, क्लेअर ते घेऊन आणि मला ’हाय’ व ’बाय’ करून गेली देखील. कॅल्सी काहीतरी चघळत लोळत टीव्ही पाहत होती (हिचे उच्चार काही मला आणि माझे तिला..शेवटपर्यंत समजले नाहीत पण ती फार गोड हसायची).मी तयार होऊनच खाली उतरले होते, लिन म्हणाली "चल, मी तुला तुझ्या आजच्या कार्यक्रमाला नेऊन पोचवते." तिने डिकीत रंगाचे डबे,बटणाने लांबी कमी जास्त होणारे ब्रश, घडीची शिडी असे काही बाही सामान टाकले, एक जुनी रंग सांडलेली हाफ पॅंट घातली आणि आम्ही निघालो. मला आमच्या ग्रुपमधे सोडून ती तिच्या रंगकामाला पसार झाली. आम्ही एक विद्यापीठ, कॅथेड्रल वगैरेंना दिवसभर भेटी देऊन डिनर करून परतलो तेव्हा लिन अप्रतिम पोषाखात हसर्‍य़ा चेहर्‍याने गाडीजवळ उभी होती, "दमलीस का?" म्हणत तिने जवळपास मला उचलूनच गाडीत ठेवले. खरं तर ती एक सबंध घर (आतून) रंगवून आली होती.. एमबीए केलयस मग हा विचीत्र व्यवसाय का निवडलास ,विचारलं तर म्हणाली "मला आवडतो म्हणून! पुढे बदलीन सुद्धा!"
रात्री मी खोलीत गेले तर टेबलवर एक चिट्ठी ’मला तू फार आवडलीस..तुझी लिन’. आपण अशी कबुली एखाद्या व्यक्तीला सहज नाही देऊ शकत, नाही का!

नंतर एकदा व्होकेशनल डे होता त्यामुळे नेटवर्कींग बघायला मी फिलाडेल्फियातल्या काही कंपन्यांमधे जाऊन आले, आमचे दुपारचे जेवण तर तिथल्या शाही क्लबमधे होते. चांदीचे काटे चमचे वगैरे.. संध्याकाळी लिनला मी त्याचं वर्णन सांगताना म्हटलं ’एखाद्या पिसांची हॅट घालून झगा फलकारत येणा‍र्‍या राणीचीच काय ती कमी होती’.(मग पुढच्या प्रत्येक जेवणाबद्दल लिन ’was it a 'queen coming’ luncheon?' असं हमखास विचारी). तिने मला झुम्पा लाहिरी लिखीत आणि तब्बू अभिनीत ’द नेमसेक’ पाहिल्याचे सांगितले. अमेरिकेतील वास्तव्यासाठी तडजोड करणार्‍या कुटुंबाची ती कथा आणि त्यातली सांस्कृतिक दुविधा व मुळांपासून दुरावण्याची व्यथा तिने इतक्या छान शब्दात मांडली की मी (पुलाव करता करता) ऐकतच राहिले. ती म्हणाली की अक्खी अमेरिका अशीच आहे, कुणी आयरिश कुणी इटालीयन कुणी मेक्सिकन but we say we are american.
रात्री आमच्या गप्पा उर्फ ’भारत को जानो’ कार्यक्रम सुरू असायचा. जाण्याआधी झालेल्या कार्यशाळेमुळे आमचे ’FAQ’ अगदी घोटून तयार होते तरी सांस्कृतिक फरकामुळे काही वेळेस समजावून सांगताना माझी ’फॅ फॅ’ उडायची :) उदा: जेवणाआधी त्या सगळ्यांनी एकमेकांचे हात धरून एकत्र एक प्रार्थना म्हटली. मी ही नंतर हात जोडून ’वदनी कवळ’ म्हटले. लगेच त्यांनी अर्थ विचारला... मी सार नीटच सांगितले पण ’पूर्णब्रह्म’ वगैरे...! माझी पंचाईत होतेय हे लक्षात आलं की ती मिस्कील हसायची...आणि ’ok ok ,got the essence’ हा मग आमचा परवलीचा शब्द झाला.

चार्ली आपल्या राजकारणाबद्दल विचारायचा.. भारताशी संबंधित ’मुंबई, गांधी आणि नमस्ते’ हे तीनच शब्द त्यांना त्याआधी माहीत होते. आपल्याला मात्र त्यांच्या हॅलोविन पासून सबवे पर्यंत आणि बोस्टन टी पार्टी पासून मोनिका ल्युएन्स्कीपर्यंत सगळं कसं माहीत याचं त्यांना प्रचंड आश्चर्य वाटायचं.. ते दोघे पक्के डेमोक्रॅट. तेव्हा तिकडे ओबामा आणि हिलरी च्या जंगी प्रचारसभा सुरू होत्या. बुश सरकारला फक्त ओरबाडून खाणं माहीत होतं म्हणून अमेरिका समृद्ध असली तरी समाधानी नाही असं ती सांगायची. माझ्यासाठी ती ’इंडीया एब्रॉड’ वाचायला आणायची. वृत्तपत्रात एकाच वेळेला ऐश्वर्या-अभिषेकचं पंचतारांकित लग्नं आणि दुसरीकडे भारनियमनाच्या बातम्या.. How do you manage to live between extremeties? असं ती विचारी.

एकदा दिवसभराचे कार्यक्रम उरकून अगदी थकून मी घरी आले तर लिन मंद प्रकाशात रेड वाईनचे घुटके घेत सुदोकू सोडवत बसली होती. क्लेअर अजून आली नव्हती त्यावरून डेटींगचा विषय निघाला. लिन म्हणाली "मी तिला सांगीतलय की, कार तू आताही चालवू शकतेस पण सरकार परवाना देत नाही. कारण त्यासाठी हवी असलेली समज तुझ्याकडे नाही, अपघाताचा धोका जास्त, डेटींगचही तसच आहे." मग तिला तिचे डेटींगचे दिवस आठवले, दोघांचाही एक एक प्रेमभंग उर्फ अपघात झालेला मग चार्ली कसा भेटला...दर वेळेला लाल ऐवजी पिवळाच गुलाब कसा देत असे असे काही काही किस्से सांगताना तिला एकदम आपल्या ठरवून लग्न करण्याच्या पद्धतीचे कोडे पडले. तू लग्नाआधी नवर्‍याला किती वेळा भेटलीस? मी म्हणाले ,'एकदोनदा'. मग ती म्हणाली "आणि लग्न करून या (एकदोनदाच भेटलेल्या) माणसाच्या तू थेट घरीच राहायला गेलीस?" मी म्हणाले "असच असतं आमच्यात :)" (ती बेशुद्ध पडू नये म्हणून मी तेव्हा घरात आजेसासू-सासरे यांच्यासह ९ माणसे राहत होती हे सांगितले नाही) ती माझ्याकडे अशी काही पाहत होती की मला आपण पानं गुंडाळलेली आदिवासी स्त्री आहोत असे वाटू लागले. मग मी तिला विचारले "तुम्ही पारखून घेऊन लग्न करता ना, मग तरी ती एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर का मोडतात. मला वाटतं, नाती आणि त्यांचा टिकाऊपणा या व्यक्तीसापेक्ष गोष्टी आहेत. कोणाची पद्धत योग्य आणि कोणाची अयोग्य हा मुद्दाच नाही, तुमचे विचार, विश्वास आणि शेवटी नशीब यावरच त्या नात्याचं भवितव्य अवलंबून असतं."

लिन कधी कधी तिच्या मुलींना कामाच्या जागी घेऊन जात असे.. take your kid to work at times म्हणजे त्यांना कष्टाची कदर होते असे तिचे म्हणणे. त्याआधी तिची धाकटी मुलगी ATM मधे विचारायची ’is there enough money in the 'wall' to buy this?'. मी ’आमिश ’खेड्याला भेट देऊन आल्यावर तर तिने त्यांची ’निसर्गाकडे नेणारी जीवनपद्धती’ मुलींना पुढे बसवून माझ्याकडून ऐकायला लावली. ते अमेरिकेत राहूनही कार न वापरता आणि TV न पाहता जगतात कसे याचे त्या मुलींना कोडे पडले होते.
माझी जुळी मुलं कशी वागतात, भारतीय पालकत्वाच्या कल्पना काय याबद्दल लिन विचारायची.. मी न सांगताही मला घरची, मुलांची आठवण येते आहे हे ओळखायची. मग मी तिला शिकवलेला इंडीयन टी(उकळून) करून आणायची अन नि:शब्द बसायची किंवा कधी मी तिला ५/७ मराठी वाक्य शिकवली होती ती भयंकर उच्चारात (बुक ल्हागली, दन्नावाद वगैरे) बोलून मला हसवायची. मग मला म्हणावं लागायचं ’ok ok ,got the essence’.

अक्रोड, मध वापरून केलेला गोड पिझ्झा ही तिची खासीयत.. मी निघायच्या आदल्या रात्री माझी भेट व्हावी म्हणून तिने सासूसासर्‍यांना जेवायला बोलावले होते... तिच्या सासूने तिच्या पहिल्या प्रसूतीनंतर बाळाला पाहण्याआधी माझी सून कशी आहे असं विचारलं होतं आणि लिनला कायमचं जिंकलं होतं. त्यांना काही दिवसांनी old age home मधे जावं लागेल याची तिला खंत वाटायची (पण त्यांच्यात तसच असतं.. आणि खरं तर अलिकडे आपल्यातही) आता तर ते खूपच थकलेत. त्यांच्याबद्दल तिने मधे एका मेल मधे लिहिलं होतं We are what is known as the Sandwich Generation - we are still raising our own kids, but we are trying to help, care for our parents.
तर ते येणार म्हणून मी तिला माझी साडी नेसवली. ब्लाऊज ऐवजी काळा स्लीव्हलेस टीशर्ट घालून, साडीचा पदर हातावर घेऊन ती राजकन्येच्या तोर्‍यात जिन्यावरून खाली उतरली. सगळ्यांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला. चार्लीने तिचं want to marry you again वगैरे म्हणत अमेरिकन पद्धतीने कौतुक केलं. आम्ही एकमेकांना भेटी दिल्या.

सकाळी निरोप घेताना चार्लीला मी राखी बांधली, त्याचा अर्थ सांगितला. त्यांचे घर सोडताना माझे डोळे पाणावले. लिन माझ्याकडे पाहतच नव्हती.. चार्लीनेच मला ठरल्या जागी पोचवले.
नंतर पुढचा प्रवास, अनुभव, वेगवेगळ्या होस्टसचं आतिथ्य, आम्ही पाहिलेली स्थळं (विद्यापीठाच्या गच्चीतून भव्य टेलीस्कोपमधून पाहिलेल्या ’शनी’ पासून कॅसिनोपर्यंत किंवा सर्वधर्मीय चर्चपासून एम्पायर स्टेट बिल्डींग पर्यंत) सगळं मी तिला फोनवर सांगायचे किंवा मेलमधे लिहायचे. माझी कार्यक्रम पत्रिका तिने किचनमधे डकवून ठेवली होती.
दौरा संपण्याच्या दिवशी निरोप समारंभ होता. दूरवरून गाडी चालवत लिन त्यासाठी आली. निरोपाचे भाषण बहुतेकांनी गंभीर तर मी हलकेफुलके केले पण आभाराच्या यादीत तिचे नाव उच्चारताच मात्र मला पुढे बोलवेना. इतका त्रास का घेतलास तू.. विचारलं तिला. तर ती अश्रू आवरत घट्ट मिठी मारून म्हणाली "कारण आता आयुष्यात आपण कदाचित कधीच प्रत्यक्ष भेटू शकणार नाही..."
प्रत्यक्ष भेटीचं माहीत नाही.. पण मी तिला आणि ती मला कधीच विसरू शकणार नाही. कधी खूप वरचेवर इ-मेल्स पाठवल्या जातात..कधी महिने उलटून जातात पण लिनच्या शब्दात सांगायचं तर "I especially remember the times we sat in the living room talking after Charlie and the girls went to bed. We learned so much about each other's lives and beliefs. It doesn't matter to me how long we go between returning emails....we are friends for life! "