१० एप्रिल २०१० च्या लोकसत्ता चतुरंग पुरवणीत ’(तूच राहा..)स्वयंपाकघराची सम्राज्ञी’ लेख आला होता. स्त्रियांनाच स्वयंपाकघरातील मक्तेदारी हवी आहे, मदत करू इच्छिणार्‍या पुरूषांना घालून पाडून बोलून त्या त्यांचा उत्साहभंग करतात...खरं आहे का हे? की अशा अनुभवाचे हे सोयिस्कर उदात्तीकरण आहे?...अशा अर्थाचा तो लेख होता, त्यावर ’खमंग वाद-चर्चा’ शिर्षकांतर्गत वैयक्तिक अनुभवांवर आधारित अभिप्राय मागवण्यात आले होते. मी हा अभिप्राय दिलाय....
कुठल्याही परिवर्तनाचा मार्ग हा कधीही सुकर नसतो. सध्याची भारतीय व विशेषत: नागरी ’स्वयंपाकघरं’ या मार्गावर धडपडत वाटचाल करतायत.काही अपवाद वगळले तर ही वाटचाल पुरूषांसाठी फारशी सुखावह नाही आणि खरी अडचण आहे ती इथेच. ’स्वयंपाकघरातील सत्ता सोडण्यात स्त्रीलाही स्वारस्य नाही आणि ती घेण्यात पुरुषालाही रस नाही’ अस जे म्हटले जातं त्याचा केवळ उत्तरार्ध खरा आहे आणि त्यामुळे पुर्वार्ध ही स्त्रीच्या वाट्याला आलेली अपरिहार्यता आहे,त्यावर जबरदस्तीने मक्तेदारीचा शिक्का मारणे अयोग्य आहे.
तरीही जेव्हा काही(काहीच) पुरुष स्वयंपाकघरात काहीबाही करू पाहतात तेव्हा बायका त्यांना ते सुखाने करू देत नाहीत हे काही अंशी खरे आहे. माझी दोन्ही विधाने परस्परांना छेद देत आहेत असे वाटेलही पण वस्तुतः ती पूरक आहेत.आपण या स्वयंपाकघरातील परिस्थितीची तुलना स्त्रिया जेव्हा वाहन चालवायला शिकू लागल्या त्याच्याशी करूया. सुरूवातीला सायकल चालवणारी बाई ही ’वळून बघण्याचे’ प्रकरण होते,त्यावर काही कुत्सित शेरेही दिले जात.आता ग्रामीण स्त्रिया सहज सायकल चालवतात किंवा शहरी स्त्रिया स्वयंचलित दुचाकी चालवतात किंवा काही अगदी वैमानिक म्हणून देखील काम करतायत. आता समाज या गोष्टीकडे ’त्यात काय मोठेसे’ म्हणून पाहतो कारण ही वाहन चालवणार्‍या स्त्रियांची दुसरी पिढी आहे. स्वयंपाकघरात सध्या ’खुडबुडणार्‍या’ पुरुषांचीही ही पहिली पिढी आहे म्हणून त्यांना जsरा अवहेलनेने पाहिले जाते ही वस्तुस्थिती आहे पण पुढच्या पिढीत चित्र नक्कीच बदलले असेल. अजूनही ज्या बायका पुरूषांकडून गाडी चालवायला शिकतात त्यांना ’वेंधळेपणा करू नकोस’,’गीअरकडे लक्ष दे जराss','इंडिकेटर काय वळल्यावर देणार का?’,’बास झाली हौस आता’ अशा ’प्रेमळ’ सूचना ऐकून घ्याव्या लागतात. त्याच धर्तीवर स्वयंपाकघरात पुरूषांना बायका थोडेफार ऐकवत असतीलही पण त्याचा सोयिस्कर अर्थ त्यांना तेथील सत्ता सोडायची नसते असा घेतला जाऊ नये.
शिवाय बायकांच्या या प्रतिक्रीयांमागे त्या त्या घराचा काही ’इतिहास’ देखील असतो. उद: बहिणीच्या फर्मास पदार्थांनाही भावाने कधी दाद दिली नसेल किंवा आईने खपून केलेले पदार्थ खाताना मुलाने चेहरा नेहमी मक्ख उर्फ निरागस ठेवला असेल किंवा बायकोच्या खास पदार्थालाही ’पण आईसारखं नाही जमलं’ अशी चुकीची दाद दिली असेल तर त्या पुरूषांच्या (३६५ दिवसातून एकदोनदाच केलेल्या) ’त्यांच्या स्टाईलच्या दाल फ्राय ला’ बहिण/बायको/आई इ. एकदम गहिवरून वगैरे जाऊन कौतुकाची पावती कशी देतील! शिवाय त्यानंतरचा ’आवरणे’ नावाचा प्रकार जर हे शेफमहोदय स्वत: करणार असतील तर ठीक अन्यथा ’दाल फ्राय नको पण पसारा आवर’ असे म्हणायची वेळ बायकांवर येते.
ज्या पुरूषांना खूप जास्त तास बाहेर काम करावे लागते आणि तुलनेने त्यांच्या घरातील स्त्रियांना जास्त मोकळा वेळ मिळत असेल तर अशा पुरूषांकडून स्वयंपाकात/कामात मदत होणे अपेक्षित नाही हे स्त्रिया स्वीकारतातच व ते साहजिक आहे, पण खेड्यात शेतावर पतीच्या बरोबरीने राबणारी ग्रामीण स्त्री वा मुंबईसारख्या शहरात पतीबरोबरच थकून परतणारी स्त्री पतीच्या मदतीची अपेक्षा नक्कीच करत असेल.येथे प्रश्न स्त्री मुक्तीचा नसून साध्या माणुसकीचा आहे. किमान चहा करणे,भाजी चिरणे,लसूण सोलणे,पापड भाजणे,पान मांडणे यासारख्या लहानसहान मदतीचा हातदेखील(न पेक्षा) तिचे कष्ट कमी करू शकतो. पण बहुसंख्य घरात वाटेत पेला पडला असेल तरी पुरूष तो न उचलता ओलांडून जातात ही परिस्थिती आहे. तेव्हा आपल्याबरोबरच दमून आलेल्या बायकोचे कष्ट ,पाहून न पहिल्यासारखे करत, खुशाल टीव्ही पाहत बसणार्‍या आणि नंतर जेवताना वरून ’जगात दुधी,दोडकं,कोबी सोडून काही मिळतं की नाही!’ या वा तत्सम प्रतिक्रिया देणा‍र्‍या महाभागांना काय म्हणावे कळत नाही.
मदत ही गरजेनुसार करण्याची गोष्ट असते,त्याचा धर्म,लिंग वा संस्कृतीशी संबंध जोडून उगाच बाऊ केला जातो.. काही मंडळी म्हणतात की पुरूषांना मुळात स्वयंपाकातले कळत नाही.(कळवून घ्यायचेच नसल्याने! अन्यथा समभाग निर्देशांकांच्या चढ उताराचे क्लिष्ट आकडे पाठ असणार्‍या पुरूषांना कुकरच्या ३ शिट्या देखील मोजता येत नाहीत हे कसे शक्य आहे? अवघड प्रोग्रामिंग लीलया करणार्‍या अभियंत्याला भेंडीच्या भाजीत पाणी घालू नये एवढे साधे ’लॉजिक’ कळत नसेल हे कसे शक्य आहे?) काहींना तर ’स्वयंपाकघरात काम करणारी स्त्री’ यात एक आगळेच सौंदर्य आहे असे ही वाटते....(त्यांना तिचे कष्ट जरा कमी करून ते सौंदर्य का काय, अधिक टिकवावे असे का वाटत नाही?)
’मला नाही बाई, पुरूषांनी स्वयंपाकघरात लुडबूड केलेली आवडत’ असे म्हणणार्‍याही काही स्त्रिया आहेत..पण य़ा स्त्रियांना इतर कोणत्याच क्षेत्रात काही करण्यात एकतर रस नसतो वा गती नसते, मिळालेल्या वेळाचे काय करावे याचे उत्तर नसते किंवा मग तशी परिस्थिती नसल्याने असुरक्षिततेची भावना भेडसावत असते.पण त्यांचे प्रमाण अत्यल्पच! ’इच्छा असते पण नीट जमत नाही..म्हणून...’ अशी ही एक पळवाट बहुसंख्य पुरूष काढतात व ही मक्तेदारी सोयिस्करपणे स्त्रियांकडेच ठेवतात. मुली देखील काही जन्मत: तिखटमीठाचे प्रमाण वा गोल पोळी लाटायला शिकून आलेल्या नसतात...तेव्हा थोडक्यात ASK(attitude,skill,knowledge)... हे तत्व या विषयालाही लागू होते. मुळात ’स्वयंपाकात मदत करणे हे गैर(बायकीपणा वगैरे) न मानणे, त्याचे तंत्र समजून घेणे आणि पद्धत माहित करून घेणे’ इतके हे साधे सोपे काम आहे....अर्थात करायचे म्हटले तर!
माझे वडील आईला बरे नसताना वा बदल म्हणून कधीतरी स्वयंपाक करत. आईने भावात व माझ्यात फरक न केल्याने त्यालाही बर्‍यापैकी स्वयंपाक येतो. मी व्यावसायिक असल्याने ,वेळेचे नियोजन सुदैवाने करू शकत असल्याने,एकत्र कुटुंब असल्याने,पोळ्यांना बाईंची मदत असल्याने (आणि मुख्य म्हणजे पती अधूनमधून का होईना ’स्वतःच्या स्टाईलची दालफ्राय’ करत असल्याने) या बाबतीत सुखी आहे असे म्हणायला हरकत नाही. मुल मोठी होतील तेव्हा आपापल्या जोडीदाराला गरजेप्रमाणे स्वयंपाकघरातच नव्हे तर सहजीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात नक्कीच मदत करतील...आणि त्यानुसार त्यांच्यावर संस्कार करण्याची जबाबदारी माझ्यासारख्या प्रत्येक आईची (तसेच बाबांचीही..पण हा विषय़ ..पुढच्या खमंग वाद-चर्चेकरता राखून ठेवूया) आहे असं मला वाटतं :-)
कुठल्याही परिवर्तनाचा मार्ग हा कधीही सुकर नसतो. सध्याची भारतीय व विशेषत: नागरी ’स्वयंपाकघरं’ या मार्गावर धडपडत वाटचाल करतायत.काही अपवाद वगळले तर ही वाटचाल पुरूषांसाठी फारशी सुखावह नाही आणि खरी अडचण आहे ती इथेच. ’स्वयंपाकघरातील सत्ता सोडण्यात स्त्रीलाही स्वारस्य नाही आणि ती घेण्यात पुरुषालाही रस नाही’ अस जे म्हटले जातं त्याचा केवळ उत्तरार्ध खरा आहे आणि त्यामुळे पुर्वार्ध ही स्त्रीच्या वाट्याला आलेली अपरिहार्यता आहे,त्यावर जबरदस्तीने मक्तेदारीचा शिक्का मारणे अयोग्य आहे.
तरीही जेव्हा काही(काहीच) पुरुष स्वयंपाकघरात काहीबाही करू पाहतात तेव्हा बायका त्यांना ते सुखाने करू देत नाहीत हे काही अंशी खरे आहे. माझी दोन्ही विधाने परस्परांना छेद देत आहेत असे वाटेलही पण वस्तुतः ती पूरक आहेत.आपण या स्वयंपाकघरातील परिस्थितीची तुलना स्त्रिया जेव्हा वाहन चालवायला शिकू लागल्या त्याच्याशी करूया. सुरूवातीला सायकल चालवणारी बाई ही ’वळून बघण्याचे’ प्रकरण होते,त्यावर काही कुत्सित शेरेही दिले जात.आता ग्रामीण स्त्रिया सहज सायकल चालवतात किंवा शहरी स्त्रिया स्वयंचलित दुचाकी चालवतात किंवा काही अगदी वैमानिक म्हणून देखील काम करतायत. आता समाज या गोष्टीकडे ’त्यात काय मोठेसे’ म्हणून पाहतो कारण ही वाहन चालवणार्‍या स्त्रियांची दुसरी पिढी आहे. स्वयंपाकघरात सध्या ’खुडबुडणार्‍या’ पुरुषांचीही ही पहिली पिढी आहे म्हणून त्यांना जsरा अवहेलनेने पाहिले जाते ही वस्तुस्थिती आहे पण पुढच्या पिढीत चित्र नक्कीच बदलले असेल. अजूनही ज्या बायका पुरूषांकडून गाडी चालवायला शिकतात त्यांना ’वेंधळेपणा करू नकोस’,’गीअरकडे लक्ष दे जराss','इंडिकेटर काय वळल्यावर देणार का?’,’बास झाली हौस आता’ अशा ’प्रेमळ’ सूचना ऐकून घ्याव्या लागतात. त्याच धर्तीवर स्वयंपाकघरात पुरूषांना बायका थोडेफार ऐकवत असतीलही पण त्याचा सोयिस्कर अर्थ त्यांना तेथील सत्ता सोडायची नसते असा घेतला जाऊ नये.
शिवाय बायकांच्या या प्रतिक्रीयांमागे त्या त्या घराचा काही ’इतिहास’ देखील असतो. उद: बहिणीच्या फर्मास पदार्थांनाही भावाने कधी दाद दिली नसेल किंवा आईने खपून केलेले पदार्थ खाताना मुलाने चेहरा नेहमी मक्ख उर्फ निरागस ठेवला असेल किंवा बायकोच्या खास पदार्थालाही ’पण आईसारखं नाही जमलं’ अशी चुकीची दाद दिली असेल तर त्या पुरूषांच्या (३६५ दिवसातून एकदोनदाच केलेल्या) ’त्यांच्या स्टाईलच्या दाल फ्राय ला’ बहिण/बायको/आई इ. एकदम गहिवरून वगैरे जाऊन कौतुकाची पावती कशी देतील! शिवाय त्यानंतरचा ’आवरणे’ नावाचा प्रकार जर हे शेफमहोदय स्वत: करणार असतील तर ठीक अन्यथा ’दाल फ्राय नको पण पसारा आवर’ असे म्हणायची वेळ बायकांवर येते.
ज्या पुरूषांना खूप जास्त तास बाहेर काम करावे लागते आणि तुलनेने त्यांच्या घरातील स्त्रियांना जास्त मोकळा वेळ मिळत असेल तर अशा पुरूषांकडून स्वयंपाकात/कामात मदत होणे अपेक्षित नाही हे स्त्रिया स्वीकारतातच व ते साहजिक आहे, पण खेड्यात शेतावर पतीच्या बरोबरीने राबणारी ग्रामीण स्त्री वा मुंबईसारख्या शहरात पतीबरोबरच थकून परतणारी स्त्री पतीच्या मदतीची अपेक्षा नक्कीच करत असेल.येथे प्रश्न स्त्री मुक्तीचा नसून साध्या माणुसकीचा आहे. किमान चहा करणे,भाजी चिरणे,लसूण सोलणे,पापड भाजणे,पान मांडणे यासारख्या लहानसहान मदतीचा हातदेखील(न पेक्षा) तिचे कष्ट कमी करू शकतो. पण बहुसंख्य घरात वाटेत पेला पडला असेल तरी पुरूष तो न उचलता ओलांडून जातात ही परिस्थिती आहे. तेव्हा आपल्याबरोबरच दमून आलेल्या बायकोचे कष्ट ,पाहून न पहिल्यासारखे करत, खुशाल टीव्ही पाहत बसणार्‍या आणि नंतर जेवताना वरून ’जगात दुधी,दोडकं,कोबी सोडून काही मिळतं की नाही!’ या वा तत्सम प्रतिक्रिया देणा‍र्‍या महाभागांना काय म्हणावे कळत नाही.
मदत ही गरजेनुसार करण्याची गोष्ट असते,त्याचा धर्म,लिंग वा संस्कृतीशी संबंध जोडून उगाच बाऊ केला जातो.. काही मंडळी म्हणतात की पुरूषांना मुळात स्वयंपाकातले कळत नाही.(कळवून घ्यायचेच नसल्याने! अन्यथा समभाग निर्देशांकांच्या चढ उताराचे क्लिष्ट आकडे पाठ असणार्‍या पुरूषांना कुकरच्या ३ शिट्या देखील मोजता येत नाहीत हे कसे शक्य आहे? अवघड प्रोग्रामिंग लीलया करणार्‍या अभियंत्याला भेंडीच्या भाजीत पाणी घालू नये एवढे साधे ’लॉजिक’ कळत नसेल हे कसे शक्य आहे?) काहींना तर ’स्वयंपाकघरात काम करणारी स्त्री’ यात एक आगळेच सौंदर्य आहे असे ही वाटते....(त्यांना तिचे कष्ट जरा कमी करून ते सौंदर्य का काय, अधिक टिकवावे असे का वाटत नाही?)
’मला नाही बाई, पुरूषांनी स्वयंपाकघरात लुडबूड केलेली आवडत’ असे म्हणणार्‍याही काही स्त्रिया आहेत..पण य़ा स्त्रियांना इतर कोणत्याच क्षेत्रात काही करण्यात एकतर रस नसतो वा गती नसते, मिळालेल्या वेळाचे काय करावे याचे उत्तर नसते किंवा मग तशी परिस्थिती नसल्याने असुरक्षिततेची भावना भेडसावत असते.पण त्यांचे प्रमाण अत्यल्पच! ’इच्छा असते पण नीट जमत नाही..म्हणून...’ अशी ही एक पळवाट बहुसंख्य पुरूष काढतात व ही मक्तेदारी सोयिस्करपणे स्त्रियांकडेच ठेवतात. मुली देखील काही जन्मत: तिखटमीठाचे प्रमाण वा गोल पोळी लाटायला शिकून आलेल्या नसतात...तेव्हा थोडक्यात ASK(attitude,skill,knowledge)... हे तत्व या विषयालाही लागू होते. मुळात ’स्वयंपाकात मदत करणे हे गैर(बायकीपणा वगैरे) न मानणे, त्याचे तंत्र समजून घेणे आणि पद्धत माहित करून घेणे’ इतके हे साधे सोपे काम आहे....अर्थात करायचे म्हटले तर!
माझे वडील आईला बरे नसताना वा बदल म्हणून कधीतरी स्वयंपाक करत. आईने भावात व माझ्यात फरक न केल्याने त्यालाही बर्‍यापैकी स्वयंपाक येतो. मी व्यावसायिक असल्याने ,वेळेचे नियोजन सुदैवाने करू शकत असल्याने,एकत्र कुटुंब असल्याने,पोळ्यांना बाईंची मदत असल्याने (आणि मुख्य म्हणजे पती अधूनमधून का होईना ’स्वतःच्या स्टाईलची दालफ्राय’ करत असल्याने) या बाबतीत सुखी आहे असे म्हणायला हरकत नाही. मुल मोठी होतील तेव्हा आपापल्या जोडीदाराला गरजेप्रमाणे स्वयंपाकघरातच नव्हे तर सहजीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात नक्कीच मदत करतील...आणि त्यानुसार त्यांच्यावर संस्कार करण्याची जबाबदारी माझ्यासारख्या प्रत्येक आईची (तसेच बाबांचीही..पण हा विषय़ ..पुढच्या खमंग वाद-चर्चेकरता राखून ठेवूया) आहे असं मला वाटतं :-)
