एखाद्याच्या हृदयात शिरण्याचा मार्ग त्याच्या पोटातून जातो असं म्हटलं जाई. आजच्या सोशल मिडियाच्या काळात तो मार्ग आधी पदार्थाच्या फोटोतून जातो. सोशल मिडियावर दर २,४ पोस्टमागे एक पोस्ट भूक चाळवणार्‍या देखण्या खाद्यपदार्थांची असते. कधी तो खास पदार्थ अनुरूप पात्रात नजाकतीने सजवलेला असतो तर कधी चॉकलेट, सॉसेस किंवा चीजच्या ढिगार्‍याखाली चेंगरल्याने दिसतही नसतो. कधी त्यासह एखादी खमंग कथा, अनुभव सांगणारा ब्लॉग तर कधी पाककृतीचा रंजक व्हिडिओ असतो.खाद्यपदार्थांच्या अशा चित्ताकर्षक सादरीकरणाला इंटरनेटवर म्हणतात ’फूड-पॉर्न’.
मायकेल जेक्ब्सनने एका विज्ञानविषयक प्रसिद्धीपत्रकात १९७९ साली हा शब्द वापरला. त्यानंतर रोझलिंड कोवार्ड या स्त्रीवादी लेखिकेने हा शब्द वापरला तो १९८४ साली प्रकाशित झालेल्या तिच्या एका पुस्तकामध्ये. ’जिव्हालालसा वाढवणारं पदार्थाचं मादक रूप’ या अर्थी. ’आपण खात किंवा करत असलेल्या पदार्थाविषयी सोशल मिडियावर फुशारकी मारण्याची भोगवादी मानसिकता’ या अर्थानेही तो उपहासाने वापरला जातो. परंतु फूडपॉर्न हा हॅशटॅग इतका प्रचलित झाला की आता तो बिनधास्त कौतुकाने वापरला जाऊ लागला आहे. या हॅशटॅगसह फेसबुकवर ७ कोटींहून अधिक पोस्ट्स आहेत. इन्स्टाग्रामवर ३० कोटींहून अधिक तर यूट्यूबवर ७ लाखांहून अधिक व्हिडिओ आहेत. याशिवाय खाद्यपदार्थांच्या अन्य पोस्ट्स, पेजेस, ग्रुप्स, चॅनेल्स तर अगणित आहेत.
ठेल्यावरचे चटकदार पदार्थ म्हणजे स्ट्रीट फूड ते पंचतारांकित उपहारगृहातले स्टायलिश पदार्थ, चूल ते मॉड्युलर किचन, चहाची टपरी ते हाय-फाय कॅफे, कोकण ते कॅलिफोर्निया व्हाया कोरिया अशी फूड-पॉर्नची अफाट रेंज आहे. हौशी खुडबुडे ते सुगरण, लग्नावळीतले आचारी ते आंतरराष्ट्रीय शेफ, ’हॅवींग लजान्या विथ बेस्टीज’ अशा पोस्ट टाकणार्‍या पोरी ते जगभरातले खाद्यप्रेमी. सगळे मिळून फूड-पॉर्नच्या समुद्रात संततधार ओतत असतात.
घरात विशेष पदार्थ केला की नैवेद्य दाखवणं किंवा घरातल्या लहान मुलांना खायला देणं किंवा स्वत:च त्याचा गरमागरम आस्वाद घेणं हे हल्ली दुर्मिळ होत चाललं आहे. स्मार्ट फोन कॅमेरा वापरून पसंत पडेतो पदार्थाचे विविध कोनातून फोटो किंवा व्हिडिओ काढण्यात येतात. त्यातला सर्वोत्तम शेअर करण्यात येतो. आपण जेवायला बाहेर गेल्यावर आपली ऑर्डर येईपर्यंत शेजारच्या टेबलवर आलेल्या सिझलरकडे न बघितल्याचा अभिनय करतो तसं घरची मंडळी तोवर या पदार्थाबाबत करतात. चांगल्या लाईक्स आल्या तर आनंदाने आणि फारशा नाही आल्या तर हिरमुसून मग तो पदार्थ सर्वांना वाढण्यात येतो.
कुणी पदार्थाविषयी एखादा रम्य आठवण लिहीतो. ( फूड+नॉस्टेल्जिया = foodalgia) कुणी खसखसा, कचाकचा अशी क्रियाविशेषणं वापरून भयकृती लिहिते. कुणी इंदौरच्या सराफ्यात तर कुणी परदेशात खवैयेगिरी करतानाचे लाईव्ह व्हिडिओ पोस्ट करतो. सर्वसामान्य व्यक्तींसाठी अशा पोस्ट्स हा घटकाभराचा आनंद असतो. पाकनिपुण लोकांसाठी कलेला मिळालेला मंच, नवशिक्यांसाठी पाक-शाळेचा वर्ग, खाद्यसंस्कृती अभ्यासकांसाठी नमुने, आहारतज्ञ व फूड-ब्लॉगर्स/ व्हि-लॉगर्ससाठी करियरचा भाग.
याशिवाय खाद्यरसिक अन्नविषयक ग्रुप्सवर चर्चा करतात. खाद्यमहोत्सव साजरे करतात. जगभरातील पाककृतींची देवाण-घेवाण करतात. ’मास्टरशेफ’ बघतात. फूड चॅनेल लावतात. प्रसिद्ध शेफचे फॅन क्लब तयार करतात. ’तरला दलाल’च्या जीवनावर चित्रपट निघतो. मधुरा, शिल्पी, कबिता, निशा मधुलिका, संजीव कपूर, संज्योत कीर, हेबर सारख्या फूड इन्फ़्ल्युएन्सरच्या नव्या व्हिडिओवर लाईक्सचा पाऊस पडतो. जाहिराती व प्र्मोशनल कामं मिळत राहवीत म्हणून तो पडत राहाणं आवश्यक असतं. त्यासाठी ते ही नवनवे प्रयोग करत राहतात. जसे फास्ट फूड प्रेमी आहेत तशी स्लो फूड चळवळही रूजते आहे.
एका सर्चवर देशी विदेशी पाककृतींच्या व्हिडिओंची रांग स्क्रीनवर हात जोडून उभी राहते. विशिष्ट प्रांताच्या, ठराविक समाजाच्या परिघात किंवा प्रभावात अडकून पडलेले पदार्थ पाहणं, करून पाहता येणं, मागवणं, खाणं या सोयीमुळे शक्य झालं आहे. त्यामुळे ’फूडपॉर्न’ हे काहींना खाद्यसंस्कृतीच्या लोकशाहीकरणासाठी उपकारक वाटतं.
एकूण या सगळ्या घडामोडींमुळे सोशल मिडियाचं रूपांतर एका जागतिक खाद्यजत्रेत झालं आहे. ही जत्रा खाद्यसंस्कृतीला प्रवाही ठेवण्याचं आणि समृद्ध करण्याचं महत्वाचं काम करते आहे.
आता जत्रा म्हटल्यावर त्यात बागडायला उरलेली मंडळी पुढे सरसावतात. काहींच्या संवादाची सुरूवातच ’जेवण झालं का’ या कूटप्रश्नाने होते. काही "तूप जळलं आता काय क्रू?" छापाचे सल्ले विचारतात. जगातले जणू सर्व मह्त्वाचे विषय संपले असे समजून ’उकडीचे मोदक विरूद्ध तळलेले मोदक’ किंवा ’आर्टिसन ब्रेड विरूद्ध बेकरी पाव ’असे गट पाडतात. ’शाकाहारी विरूद्ध मांसाहारी, नॉनस्टीक विरूद्ध बीडाची भांडी, ’मी बाई सगळं घरीच करते’ विरूद्ध विकत आणणारे, दीक्षित विरूद्ध दिवेकर’ असे गट तर भारत पाक क्रिकेट सामन्यासारख्या अटीतटीने चर्चा करतात. वेगन , किटो डाएट किंवा इंटरमिटेंट उपवासवाली मंडळी सहसा स्वतंत्र राज्यं स्थापन करतात. तिसर्‍या प्रकारची मंडळी त्या पोस्टखालच्या कॉमेंटमध्ये आपल्या घरगुती केटरिंगची, तयार फराळ उपलब्ध असल्याची किंवा पदार्थांच्या यूट्यूब चॅनेलची पटकन जाहिरात करून टाकतात.
उपहारगृहांना आता सोशल मिडीयावर रिव्ह्यू मिळवल्याशिवाय जणू अस्तित्वच नाही. आपलं उपहारगृह व तिथल्या डिशेस ’इन्स्टाग्राम-फ्रेंडली’ दिसायला हव्यात यासाठी विशेष गुंतवणूक केली जाते. ग्राहकाला कौतुकाने चेक-इन करून जगाला दाखवावसं वाटेल असं वातावरण तिथे निर्माण केलं जातं. तरूणाईला आवडणारं संगीत, प्रकाशयोजना, फर्निचर आणि पदार्थांचं फ्युजन या सगळ्याचा विचार हल्ली निमशहरी ठिकाणीही केला जातो. ग्राहकांच्या रेटींगमुळे एखादं रेस्टॉरंट रातोरात स्टार ठरू शकतं, एखादं स्पर्धेत कोलमडून बंद पडू शकतं.
’ऑनलाईन पदार्थ मागवणं ही सोय आहेच पण क्रेझ अधिक. पदार्थ कोणता आणि कुठून मागवायचा हे ठरवताना तीन निकष असतात. त्याचं रूप, दर आणि फीडबॅक आणि हो, स्पर्धाही असते. प्रतिस्पर्ध्यांच्या तुलनेत आपल्या पदार्थावर पहिल्या नजरेत प्रेम जडायला हवं असेल तर त्याचा थम्बनेल फोटो अतिशय आकर्षक हवा हे पुरवठादार ओळखून आहेत. यासाठी
#foodphotoraphy,
#foodstyling आवश्यक असतं. या सगळ्यांना सामावून घेत फूड-पॉर्न नावाचं अर्थचक्र वेगाने फिरत राहतं. सगळ्या सक्रीय सदस्यांमुळे जत्रा यशस्वी होते.
कोणी कंटाळू नये म्हणून ’टॉप फॅन’ सारखे बिल्ले वाटून सोशल मिडीया लोकांचा उत्साह पेटता ठेवतो. त्यांना कटलरी-क्रोकरी, स्वयंपाकाची आधुनिक प्रकारची भांडी, रेस्टॉरंट्स, डायनिंग हॉल्स, मोठ्या ब्रँडचे नवे खाद्यपदार्थ यांच्या जाहिराती पुन्हा पुन्हा दाखवल्या जातात. सतत खाद्यविषयक पोस्ट्स पाहून पाहून खवैये आणि खादाड यातली सीमारेषा वितळू लागते. बकासुरी खाण्याच्या स्पर्धा, बाहुबली थाली इ. च्या रीलमागून रील स्क्रीनवर वाहू लागतात. लोक ’आ’ वासून तासंतास ते बघत राहतात. मोहक दृश्यांमुळे पदार्थ करून पाह्ण्याची, खाण्याची इच्छा बळावते. मग वजन वाढतं. मग दिसू लागतात ’जॉगींगच्या बुटांच्या, व्यायामाच्या अ‍ॅप्सच्या, त्यासाठीचे कपडे आणि वस्तूंच्या, एनर्जी देणार्‍या पेयांच्या, औषधांच्या, योगवर्गांच्या जाहिरातीच जाहिराती. साहजिकच फूड-पॉर्न कृपेने सोशल मिडिया कंपन्यांची अवस्था ’सारी उंगलिया घी मे और सर कढाईमे’ अशी आहे.
’मस्त खा आणि स्वस्थ राहा’ असं खवय्यांना ’मराठी’ टीव्ही शो चे सूत्रसंचालक सांगत असतात. स्वस्थ म्हणजे निरोगी, निकोप पण ते हिंदीत. मराठीत ’स्वस्थ’ म्हणजे मुकाट निष्क्रीयपणे बसून राहाणे. आपली भाषा आणि आपली खाद्यसंस्कृती या दोघींचंही बर्‍याचदा असं कडबोळं होताना दिसतं आहे. पर्यटनाला वेगळ्या देशात कित्येक भारतीय तिथल्या वैशिष्ट्यांचा थोडा तरी आस्वाद घ्यायचं सोडून एकदाचं भारतीय जेवण मिळालं की हुश्श करतात. दुसर्‍या बाजूला मॉडर्न दिसावं म्हणून काही जण अनेक चित्रविचित्र पदार्थ आपल्या रोजच्या आहारात समाविष्ट करू लागले आहेत. भारतीय हवामान /ऋतुचक्र आणि शरीरप्रकृतीचा विचार न करता ऑलिव्ह ऑईल, सॉसेस, वेगवेगळे चीज, किवी, ब्रोकोली सारखी फळं, भाज्या असे बदल म्हणून छान असलेले पदार्थ सतत वापरू लागले आहेत.
शहरी खाद्यसंस्कृती फूडपॉर्नमुळे इतकी प्रभावित झाली आहे की जगभरातले बहुसंख्य शहरी-निमशहरी तरूण एकसारखे पदार्थ खाऊ लागले आहेत पिझ्झा, बर्गर, पास्ता, गार्लिक ब्रेड, सँडविचेस, कॉफीचे टब मागवणं ट्रेंडिंग झाल्याने खाद्यजीवनाचं काही प्रमाणात सपाटीकरण होतं आहे. आपापले साधे, सोपे, पौष्टिक, देशी, पारंपरिक पदार्थ खाणं कमी प्रतीचं वाटू लागलं आहे. यामुळे बहुसंख्य पाश्चात्य व मोजक्या स्वदेशी साखळी उपहारगृहांना बरकत आली असली तरी प्रांतीय पदार्थ मागे पडत जाऊन विस्मृतीत जाण्याचा धोकाही वाढतो आहे.
खमंग' पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत दुर्गाबाई भागवत म्हणतात, "रुचीभिन्नता या देशाचं वैभव आहे. (या बाबतीत) जातीयता ही मारक नसून सुगरणपणाला तारक ठरणारी आहे." अन्नाशी आपला रोजचा आणि निकटचा संबंध असतो. आपलं व्यक्तिमत्व त्यातूनच घडत असतं. आपण जे खातो त्या प्रत्येक पदार्थाचं आपला इतिहास, आपली संस्कृती, आपले पूर्वज, आपला प्रांत, आपली जात- धर्म, आपल्या आकांक्षा, आपला मित्रपरिवार यातल्या कशाशी ना कशाशी नातं असतं. ते नातं, आवड म्हणून फूडब्लॉगींग करणारे अलवारपणे उलगडत जातात.
कोरोनाकाळात स्वेच्छेने, नाइलाजाने, तणावमुक्तीचं साधन किंवा प्रयोग म्हणून लिंगभाव विसरून तमाम मध्यमवर्गीय जनता स्वयंपाकघरात शिरली होती. लादीपाव, मावा केक, डाल्गोना कॉफी वगैरे प्रकार करून न पाहिल्यास लस मिळणार नाही असं वाटावं इतक्या हिरीरीने पाक-प्रयोग सुरु झाले होते. ते सोशल मिडीयावर शेअर होऊ लागले. फूडपॉर्नला तेव्हा आलेला बहर कोरोनाकाळ संपला तरी वाढत राहिला. यातून व्यावसायिक
#foodblogging हे एक चांगलं करियर वृद्धींगत झालं. भारतीय फूडब्लॉगर्समुळे भारतीय मसाले, करी, सामोसे, बिर्याणी व अनेक भारतीय मिष्टांन्नांना जागतिक ओळख मिळू लागली.
फूडब्लॉगींग हे चलनी नाणं असल्याचं लक्षात येताच सर्वात जास्त फोफावले ते कुडमुडे ब्लॉगर्स वा यूट्युबर्स. खाद्यसंस्कृतीचं फारसं आकलन नसताना हे दिसेल त्या ठेलेवाल्याची मुलाखत घेत त्या पदार्थाचे थातुरमातुर व्हिडिओ पोस्ट करू लागले. कृत्रिम रंग , रसायनांचा व अनेक मसाल्यांचा भडिमार करणे, तेलात किंवा बटरमध्ये पदार्थाला लोळवून काढणे आणि यालाच ’टेस्टी’ म्हणणे असे प्रकार त्यांच्या रील्समध्ये वाढू लागले. या गोंधळात जो खरा नायक पदार्थ असतो त्याच्या ’दिसण्याला’ अनन्यसाधारण महत्व आल्याने साधेपणा, आरोग्य, पोषणमूल्य, चव ,पोत या गोष्टी दुय्यम ठरू लागल्या. पदार्थ उठावदार दिसावा म्हणून कॅमेरा तंत्र, फिल्टर्स वापरले जाऊ लागले. गॉर्ड्न रॅमसे सारख्या प्रख्यात विदेशी किंवा ’आपने बताया नही’ फेम रणवीर ब्रार सारख्या नामवंत देशी शेफचा यावर आक्षेप आहे. हे बाजारीकरण पाककलेला मारक आहे असं ते म्हणतात. फूडपॉर्नमुळे खाद्यसंस्कृतीची गुणवत्ता ढासळते आहे , पदार्थाची स्वत:ची अस्सल चव लोप पावते आहे याची त्यांना खंत वाटते.
प्रेमाची, पाहुणचाराची, समारंभाची आपली व्याख्या खाऊ घालण्याशी व आग्रहाशी जोडलेली असते. उपवास म्हटला तरी ’दुप्पट खाशी’ अवस्था असते. चार जण उभ्या उभ्या भेटले तरी त्यात एकदा तरी ’खाणे’ हा विषय आलाच पाहिजे. दिवसातला आपला बराचसा वेळ अन्नाविषयी विचार करण्यात ,बोलण्यात, स्वयंपाक करण्यात, करवून घेण्यात किंवा खाण्यात जात असतो. त्यामुळे रसनेआधी नजरेला तृप्त करणारं फूडपॉर्न आपल्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग आहे हे स्वीकारावं लागेल. मात्र ते
#FoodLove मध्ये रूपांतरित व्हावं. तो खाद्यसंस्कृतीचा सोहळा व्हावा. बडेजाव नव्हे. उद्रेक नव्हे.
दोनवेळा जेवू न शकणार्‍यांविषयीची संवेदनशीलता तळाशी असली तर फूडपॉर्नचं रूपांतर ’अक्षयपात्रात’ होऊ शकतं याचं भान रूजावं. अन्न हे फक्त खाण्यासाठी नसून रांधण्याच्या आणि माणसांना सांधण्याच्या आनंदासाठी असायला हवं. हे आधीच लक्षात आल्याने हल्ली काही उपहारगृहं फोन बाजूला ठेवून (no-flash policy) निवांत खातपीत एकमेकांशी बोलणार्‍या जित्याजागत्या मंडळींसाठी विशेष सवलत योजना जाहीर करू लागली आहेत. त्यामुळे कदाचित ’फूडपॉर्न’पलिकडे जाऊन ’अन्न हे पूर्णब्रह्म’ असल्याची जाणीव वाढू शकेल.
