http://epaperbeta.timesofindia.com/Article.aspx?eid=31835&articlexml=03072016013013
विश्वविख्यात मुष्टीयोद्धा मोहम्मद अली उर्फ कॅशियस क्ले यांचे नुकतेच निधन झाले. त्यांना बालवयात नेहमी प्रश्न पडायचे, ’देवाचा पुत्र असलेला येशू असो वा नाताळचा सांताक्लॉज, सगळे गोरेच कसे! यातलं कुणीच आपल्यासारख्या काळ्य़ा रंगाचं का नाही?". अखेर त्यांनी त्यांच्या क्षेत्रात अव्वल ठरून या जगाला दाखवून दिले की ’ब्लॅक सुपरहिरो’ही असू शकतो. याउलट विठूरायाला आळवणारा ’सावळे सुंदर..रूप मनोहर’ हा संत तुकाराम यांचा अभंग असो, ’सावळा ग रामचंद्र’ सारखे गदिमांचे गीत असो किंवा ब्रजवासी कान्हावर रचलेला ’ज्यों ज्यों बूड़े श्याम रंग, त्यों-त्यों उज्जवल होय’ असा दोहा असो, सगुण ईश्वराचे सावळे स्वरूपच भारतीय समाजाने भक्तिभावाने, कौतुकाने स्वीकारलेले दिसून येते. मार्को पोलो च्या ( पेंग्वीन प्रकाशन १९५८, आर लेथम यांनी अनुवादित केलेल्या) सफरनाम्यामधे १३ व्या शतकातील भारताचे वर्णन आहे. ’येथे कृष्णवर्णीय व्यक्तींना अधिक सामाजिक प्रतिष्ठा असल्याचे दिसून येते ,त्यांच्या ईश्वराचा रंग काळा-सावळा मानला जातो हे कदाचित यामागील कारण असावे’ असा त्यात उल्लेख आहे. मग आजच्या भारतीय समाजाला मानवाचे काळे-सावळे रूप का आवडेनासे झाले असावे! गोर्‍या रंगाचे आकर्षण आर्य-द्रविड संघर्षाच्या काळापासूनचे मानले जात असले तरी भारतात ते पोर्तुजीज, डच, फ्रेंच, ब्रिटीश आक्रमणामुळे वाढत गेले आणि ब्रिटीश राजवटीपासून खर्‍या अर्थाने रूजले. ’जेत्यांचा’ वर्ण आपल्यालाही लाभावा यासाठीच्या धडपडीला गोरेपणा मिळवून देण्याचा दावा करणार्‍या क्रीम्सच्या जाहिराती खतपाणी घालू लागल्या. ब्रिटीश देश सोडून गेले परंतु जागतिकीकरणापासून भारतीयांच्या मनाचे ’अमेरिकीकरण’ होऊ लागले. अमेरिकन जीवनशैली आणि त्यांचा गोरा रंग याचे गारूड बहुतेक विकसनशील देशांप्रमाणे भारतीय जनमानसावर देखील पडले. आज अमेरिकेतील काळा-गोरा भेद वरकरणी संपुष्टात आला आहे असे वाटत असले तरी तेथील लॉ स्कूल चे प्राध्यापक जोनी हर्श यांच्या अहवालानुसार, अमेरिकेत जगभरातून स्थलांतरित होणार्‍या कामगारवर्गापैकी गोर्‍या मंडळींना होणारी कमाई इतरांपेक्षा १६ ते २३ % अधिक आहे. अमेरिकेत मार्टीन ल्यूथर किंग सारख्या नेत्यांना या समस्येविरोधात द्यावा लागला तसा लढा देण्य़ाइतका हा प्रश्न, भारतात सामाजिक स्तरावर तीव्र नव्हता. लैंगस्टन ह्यूज या निग्रो कवीची
’मी आहे निग्रो.. काळ्याशार रात्रीसारखा काळा’
अशी विमनस्कपणे लिहीलेली, वर्णविषमतेतून वाट्याला आलेल्या भोगाची दाहकता मांडणारी कविता भारतीय साहित्यात फारशी उमटली नाही. परंतु भारताभोवती वेटोळे घालून बसलेल्या जातीभेदाला वर्णभेदाचीही दाट किनार आहे हे आपण नाकारू शकत नाही.
भारतात फॅशन, उपग्रह वाहिन्या, सिने जगत यासारख्या क्षेत्रात आजही गौरवर्णीयांना प्राधान्य मिळते. त्या क्षेत्राभोवती असलेल्या वलयामुळॆ सर्वसामान्य प्रेक्षकांना गोरेपणाची भुरळ पडते. गोरेपणा देण्य़ाचा दावा करणार्‍या प्रसाधनांची निर्मिती करणार्‍या कंपन्या, हमखास यशस्वी व्हायचं असेल तर फक्त तुमचा रंग गोरा असायला हवा, हे समाजमनावर बिंबवू लागल्या. चांगला जोडीदार, मनासारखी नोकरी, हवी ती संधी मिळवायची असेल, तर आत्मविश्वास हवा आणि त्यासाठी तुम्ही गोरंच असायला हवं हे त्या जाहिरातीतून ठासून सांगू लागल्या. १९७८ ला पहिले व्हाईटनींग क्रीम भारतीय बाजारपेठेत आले. ACNielsen या कंपनीच्या अहवालानुसार भारतातला गोरेपणा देण्याचा दावा करणार्‍य़ा क्रीम्सचा खप २०१० साली २६० अब्ज रूपये होता ,तो आता ४०० अब्जांवर जाऊन पोचला आहे. या महागड्या क्रीम्सच्या किंमती ज्यांना परवडत नाही, त्यांच्यासाठी सध्या चार ते दहा टक्के प्रमाणात स्टेरॉइडच्या मलमामध्ये स्वस्त पण घातक मिश्रणे बाजारात आली आहेत. ही खरं तर अॅलर्जीसाठी वापरावयाची मलम चेहऱ्यावर वापरल्याने त्यातल्या स्टेरॉइडमुळे त्वचा लाल होणे, त्यावर पुरळ येणे असे दुष्परिणाम दिसून येत आहेत. गेल्या दोन-तीन वर्षांत अशा रुग्णांमध्ये अचानक वाढ झाली असल्याचे मत त्वचारोगतज्ञ नोंदवतात. २००५ सालापासून तर भारतीय पुरूषांसाठी गोरेपणा मिळवून देण्याचा दावा करणारी खास ’मर्दोवाली’ क्रीम्स बाजारात आली आहेत.
शाहरूखसारखे कलाकार गोरेपणाच्या क्रीमची ट्यूब आपल्याकडे भिरकावतात आणि जाहिरातीतून सांगतात, "यशासाठी मेहनतीपेक्षा महत्वाचं काहीतरी आहे ते म्हणजे गोरेपण." आपण सुंदर दिसावे ही स्वाभाविक भावना आहे, पण सौंदर्याचा संबंध ’गोरेपणाशी’ जोडून आपण आपलीच फसवणूक करून घेत आहोत. एखादे मूल जन्माला आले की त्याचा रंग पाहून बर्‍यावाईट प्रतिक्रिया दिल्या जातात. बायको काळी आहे म्हणून तिला ’टाकून दिल्याच्या’ बातम्या आपण वाचतो त्यातला नवरा स्वत: देखील काळा असतो. तरीही लग्नविषयक जाहिरातींमधे ’गोरी बायको हवी’ असे लिहीण्य़ात काही गैर आहे असे अजिबात मानले जात नाही. मुलगी सावळी असली तरी सामाजिक दडपणामुळे तिचा उल्लेख ’गव्हाळ वर्णाची’ असा केला जातो. अगदी भावंडांमधेही एखादे मूल तुलनेने काळे असेल तर त्याच्या रंगाचा वारंवार अपमानास्पद उल्लेख होतो. अशावेळी काळ्या सावळ्या रंगाच्या लोकांच्या मनात अतिशय न्यूनगंड निर्माण होऊ शकतो. काळ्या रंगामुळे निर्माण होणारी हीनत्वाची भावना, कुचंबणा दुर्लक्षित करता येणार नाही. याचे खोलवर होणारे सामाजिक परिणाम भीषण असू शकतात.
नीना दावुलुरी ही भारतीय वंशाची उच्चविद्याविभूषित सावळी तरूणी ३ वर्षांपूर्वी ’मिस अमेरिका’ म्हणून निवडली गेली. त्यावर अनेक भारतीय अमेरिकनांनी, ही मुलगी भारतातल्या सौंदर्यस्पर्धात कधीच यशस्वी ठरू शकली नसती अशी प्रतिक्रिया दिली. लक्ष्मी मेनन ही सावळी भारतीय तरूणी टीकेला वैतागून भारताबाहेर गेली आणि सुपरमॉडेल झाली. अमेरिकेत ओप्रा विन्फ्रेमुळे कृष्णवर्णीय महिलांचा आत्मसन्मान दुणावला. अमेरिकेचे पहिले ’काळे’ अध्यक्ष बराक ओबामा आत्मविश्वासाने सांगतात, ’बी कंफर्टेबल इन युअर स्कीन’. ऑस्ट्रेलियातल्या टेक्‍सास विद्यापीठातील तिघींनी देखील ‘काळ्या रंगातही सौंदर्य असते‘ हे ठामपणे सांगणारी "अनफेअर अँड लव्हली‘ ही ऑनलाईन मोहीम सुरू केली आहे. ‘हो, आम्ही सुंदर आहोत, कारण आम्ही सावळ्या आहोत.‘ हे या मोहिमेचं घोषवाक्य. ‘रंगभेद हा सामाजिक कलंक आहे.‘ हे बजावणारी ही चळवळ गोरेपणाच्या सांस्कृतिक वर्चस्वाला आव्हान देते आहे. भारतात असेच आशेचे किरण आता दिसू लागले आहेत. येथील प्रसिद्ध खेळाडू, अभिनेते, अभिनेत्री भक्कम मानधन घेऊन गोरेपणा देणार्‍या प्रसाधनांच्या जाहिराती करत असताना अभिनेत्री नंदिता दासने ’सौंदर्य आणि यश हे गोरेपणावर अवलंबून असते,’ या समजुतीला आव्हान दिले आहे. तिने मेकअपच्या मदतीने रंग उजळवण्याची तयारी दाखवली नाही तर तिला समाजाच्या खालच्या स्तराचे प्रतिनिधित्व करणार्‍या भूमिकाच मिळू शकतात असे तिला अप्रत्यक्षपणे सांगण्यात आले होते. एका प्रसिद्ध वृत्तपत्राच्या ऑनलाईन आवृत्तीत तिच्या मुलाखतीसह प्रसिद्ध झालेला तिचा फोटॊ संगणकाच्या मदतीने ’गोरा’ करण्यात आला होता. तिने त्यावर आक्षेप घेऊन तो फोटो मूळ जसा होता तसा प्रसिद्ध करायला लावला. ’ डार्क इज ब्युटिफुल’ या मोहिमेची ही खंदी प्रचारकर्ती म्हणते, "आपण जसे, ज्या वर्णाचे आहोत तसेच स्वत:ला स्वीकारा, त्वचेच्या रंगापेक्षा महत्वाचे आयुष्यात खूप काही आहे, त्याचा शोध घ्या."
आपण आकर्षक दिसावे, आपली छाप पडावी ही साधी सहज मानवी भावना आहे पण ही भावना अवघे आयुष्य व्यापून टाकेल इतकी मह्त्त्वाची आहे का! आपले दिसणे हेच फक्त आपले जगणे आहे का! कर्तृत्वाचे, विचारांचे सौंदर्य वाढवण्य़ाचा विचार आपण कधी करणार की नाही ! आपण माणसं आहोत की फक्त ग्राहक! " देशाची ’आंतरिक प्रगती’ अशा अनेक मूल्यांवर अवलंबून असते. वर्ण, वंश, जात यासारख्या गोष्टींना आपण अजूनही महत्व देत राहिलो तर समाजामधली आपसातली तिरस्काराची भावना संपणार कशी! घानाच्या अन्न आणि औषध प्रशासनाने येत्या ऑगस्ट २०१६ पासून हायड्रोक्विनन हा ब्लीच करणारा घटक पदार्थ असलेल्या सर्व सौंदर्यप्रसाधनांवर बंदी जाहीर केली आहे. हायड्रोक्विननमुळे कॅन्सरसारखे गंभीर आजार होऊ शकतात आणि त्यामुळॆच घाना सरकारने त्यावर बंदी घालण्याचा निर्णय घेतला आहे.
भारतातही जनहितार्थ असे निर्णय घेतले जातील का!
आजचा भारतीय समाज रातोरात बदलला नाही तरी येणारी पिढी तरी काळ्या रंगाला गोर्‍या रंगाइतकीच प्रतिष्ठा बहाल करेल का!
कवी बोरकरांच्या ’देखणे ते चेहरे जे प्रांजळांचे आरसे ,सावळे की गोमटे या मोल नाही फारसे’.. या ओळींचा अर्थ आपल्याला उमगेल का!
