करा साजरा ‘आजचा क्षण’!

'या अठराव्या वाढदिवसाला मला नवी कोरी बाईक हवी म्हणजे हवी', लाडावलेल्या मुलाने आपल्या श्रीमंत वडिलांकडे लकडा लावला होता. वडिलांनी अट घातली, त्यासाठी उत्तम गुणांनी उत्तीर्ण होऊन दाखव. मुलाने अट पूर्ण केली. वडील त्याला रोज एका छान पुस्तकातले उतारे वाचून दाखवत असत. वाढदिवसाच्या दिवशी वडिलांनी मुलाला आशीर्वाद दिला आणि सुंदर वेष्टन घातलेले ते पुस्तक भेट दिले. अपेक्षाभंगाने संतप्त झालेला मुलगा वडिलांचे बोलणे अजिबात ऐकून न घेता ते पुस्तक तिथेच फेकून घर सोडून निघून गेला.

कालांतराने त्याला वडिलांचे निधन झाल्याची बातमी कळली आणि कायदेशीर बाबींची पूर्तता करण्यासाठी तो घरी परतला. जगाचे अनुभव घेऊन आता तो समंजस झाला होता. कागदपत्रे बघता बघता त्याला वडिलांनी दिलेले पुस्तक सापडले. त्याने सहज पुस्तकाचे वेष्टन उघडले आणि त्यात त्याला बाईकची किल्ली अडकवून ठेवलेली दिसली. मुलाच्या डोळ्यात पश्चातापाचे अश्रू होते; पण आता उशीर झाला होता. एव्हरीवन इज गिफ्टेड, बट सम पिपल डू नॉट ओपन देअर पॅकेज, हे सांगणारी ही गोष्ट...

माणसाचं आणि नियतीचं नातं काहीसं असंच आहे. एखादी गोष्ट मिळवण्यासाठी आकांक्षांना प्रयत्नांची जोड दिली, तर ती गोष्ट आपल्याला मिळतेच. मात्र ती आपल्याला अपेक्षित असलेल्या वेष्टनात असेलच असे नाही. आपल्या वाट्याला आलेल्या कित्येक गोष्टी केवळ वेगळ्या आवरणात असल्यामुळे आपल्याला त्यांची किंमत कळत नाही. कवी अशोक नायगावकर म्हणतात, 'निसर्ग पाहायला म्हणून निघालो... गाडीच्या खिडकीतून बेटी झाडंच मधे मधे येत होती'... तशी आपली अवस्था असते.
कुणाला कलेची, कुणाला बुद्धिमत्तेची, कुणाला सर्जनशीलतेची, कुणाला रूपाची तर कुणाला असाधारण क्षमतेची, अशा वेगवेगळ्या देणग्या जन्मजात लाभलेल्या असतात. मात्र 'काय नाही' याची यादी करण्यात आपण इतके गुंतलेले असतो की त्यामुळे 'काय आहे' याकडे आपले दुर्लक्ष होते.
 'स्थिती आहे तैशापरी राहे। कौतुक तू पाहे संचिताचे॥'
म्हणणारे तुकाराम महाराज, काय गमावलंय यापेक्षा काय कमावलंय इकडे लक्ष द्या हेच सांगतात.

आनंदात चालणं व आपलं वेगळेपण शोधणं हा जगण्याच्या चकव्यातनं बाहेर पडायचा चांगला मार्ग आहे. वस्तुस्थितीचा स्वीकार द्विधा मनाला शांत करतो आणि नि:शंक मनच प्रगती करू शकतं. ओशोंनी मनाची दोलायमान स्थिती सहज शब्दात मांडली आहे,
'मन का स्वभाव ही कुछ ऐसा है, उसे जो मिल गया वह व्यर्थ हो गया!'
याचं कारण आपण उद्याच्या विचारात इतके हरवतो की 'आजचा क्षण' साजरा करायचा राहूनच जातो.तेव्हा आपल्याला मिळालेला आयुष्याचा सुंदर नजराणा स्वत: उघडून पाहायला हवा, आजच! आत्ता !

(महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात १ फेब्रुवारी २०१४ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख)

आनंदाचा विचार म्हणजेच परमार्थ!

महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात २५ जानेवारी २०१४ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख

जगातला प्रत्येक जीव एकमेकाशी एका अदृश्य धाग्याने जोडला गेला आहे असं अध्यात्म सांगतं. आपण आज कुणाला काही दिले तर हे सूत्र पुढे जात राहते आणि एक दिवस ते आपल्याकडे परत येते. उर्जेची रूपे फक्त बदलतात तसेच काहीसे हे आहे. आपण धन, कृती किंवा ज्ञानरूपाने कुणाला काही देत असू तर ते आनंद किंवा समाधान अशा रूपात आपल्याकडे परत येते. म्हणूनच 'घर से मस्जिद है बहोत दूर... चलो कुछ यू कर ले, किसी रोते हुए बच्चे को हसाया जाए...'

दुसऱ्याच्या आनंदाचा विचार करणे म्हणजेच परमार्थ. यातून खरं तर आपण स्वत:लाच मदत करत असतो. त्यासाठी मनात स्वच्छ दातृत्वभाव हवा. मात्र आपला परमार्थाचा स्वार्थ साधण्याच्या नादात आपण याचकवृत्तीला खतपाणी तर घालत नाही ना, याचा विचार करायला हवा. वस्तुनिष्ठावादाची कट्टर पुरस्कर्ती, लेखिका ऍन रँड म्हणते, 'गरज हा लायकीचा पर्याय बनला तर समाजातली कार्यक्षमता संपून जाईल, शिवाय सर्वात गरजू, दुर्बल कोण हे सिद्ध करायची चढाओढ लागेल.' दान हे नेहमीच सत्पात्री असायला हवे.

स्वहिताचा म्हणजेच स्वार्थाचा विचार म्हणजे पाप आणि परमार्थाचा विचार म्हणजेच पुण्य हे आपल्यावर बिंबवले गेले आहे. त्यागाच्या चमत्कारिक कल्पनांनी भारावून, श्रीमंत होणे हे पाप मानले जाऊ लागले आहे. दुसऱ्याला आर्थिक मदत करायची असेल तर आधी स्वत: संपत्ती निर्माण करायला नको का? त्यासाठी स्वतंत्र विचार, कृती आणि बुद्धीची गरज असते. अशा अर्थाने स्वहित जपणाऱ्या वृत्तीच्या व्यक्तीला स्वार्थी कसे म्हणता येईल? एखादी निस्संग व्यक्ती मोक्ष मिळावा अशी अभिलाषा करत असेल, तर तोही एक प्रकारचा स्वार्थच ना! केवळ देत राहणे म्हणजे परमार्थ नव्हे, तर आपले काम व्यवस्थित करणे हादेखील परमार्थच.

फुटक्या वस्तू अनाथालयाला देऊ करणारे किंवा काळ्या धनातील काही भाग देवस्थानाला देणगी देऊन मनातली टोचणी कमी करू पाहणारे परमार्थ साधत नसून, त्याचा केवळ आव आणतात. अशा भोंदूंना तुकाराम महाराज सांगतात,
स्वार्थ परमार्थ संपादिले दोन्ही। एकही निदानीं नव्हे त्यासी।
दोहों पेंवांवरी ठेवूं जातां हात। होय अपघात शरीराचा॥
जपानी लोक तलवार, रत्न आणि आरसा यांना मानतात. तलवार हे शारीरिक शक्तीचं, रत्न हे पैशाचं आणि आरसा हे स्वत:बद्दलच्या ज्ञानाचं प्रतीक आहे. परमार्थासाठी शक्ती, धन आणि वृत्ती एकत्र आले तर उत्तमच. धनवृद्धी करण्याचा आपला मार्ग योग्य आहे की नाही हे आरसा सांगू शकेल. अशी धनवृद्धी समाजाला उपकारक असते आणि त्यातून नकळत परमार्थ साधला जातो. इतर मार्गांनीही परमार्थ साधणे शक्य आहे. गुरूद्वारांमध्ये 'कारसेवा' आचरली जाते. तिथला कचरा झाडणारी व्यक्ती अगदी करोडपती असू शकते किंवा अतिशय गरीब. तिथे प्रत्येकजण 'दाता' होण्याचे समाधान मिळवू शकतो. तेव्हा या जपानी आरशालाच विचारू या, आपण सच्चा स्वार्थ जपतो आहोत की ढोंगी परमार्थ जपून स्वत:लाच फसवतो आहोत?

प्रतीकांमागच्या संकल्पनांचा बोध !

महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात १८ जानेवारी २०१४ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख

ब्राझीलमधील रिओ द जानेरिओ येथील पापविमोचक येशू ख्रिस्ताच्या पुतळ्यावर वीज कोसळली. उत्तराखंडमध्ये महापुरात केदारनाथाचे मंदिर पाण्याखाली गेले. ईश्वरावर निस्सीम श्रद्धा असणाऱ्यांना त्या वीजेत आणि पाण्यातही त्याचेच रूप दिसत असल्याने त्यांच्या श्रद्धेवर ओरखडा उमटला नाही. विचारपूर्वक ईश्वर नाकारणाऱ्यांसाठी ही केवळ नैसर्गिक उलथापालथ, तर सर्वसामान्य माणूस मात्र श्रद्धा-अश्रद्धेबाबत साशंक होतो आणि समाधान घालवून बसतो. अंधश्रद्धेच्या आहारी जातो किंवा ईश्वराचा तिटकारा करू लागतो. कारण ईश्वराला कोणत्या ना कोणत्या प्रतीकाच्या स्वरूपातच पाहण्याचा त्याचा अट्टाहास.

सगुण प्रतीकांमधे ईश्वर शोधणे संतांना देखील मान्य नाही. समर्थ म्हणतात,
धातु, पाषाण, मृत्तिका। चित्रलेप, काष्ठ देखा । तेथे देव कैचा मूर्खा । भ्रांति पडिली ।
प्रतीकांच्या मनावरील पगड्यामुळे पारंपरिक, पौराणिक कथा एक प्रकारच्या धार्मिक दडपणातून ऐकल्या जातात. त्याला अभ्यासाची जोड नसली की, त्यातून सहजपणे आध्यात्माचा बाजार मांडला जातो. याउलट काहींना धार्मिक ग्रंथांमधले सगळेच बाळबोध, विसंगत किंवा अतार्किक वाटू लागते. ईसापच्या कथांमधले प्राणी बोलतात हे आपण स्वीकारतो, कारण त्यातला आशय आणि बोध आपल्यासाठी महत्त्वाचा असतो. याच न्यायाने पौराणिक कथांना सत्य-असत्याचे, श्रद्धा-अश्रद्धेचे किंवा तर्काचे निकष लावण्यापेक्षा त्यातले तथ्य आणि प्रतीकांमागच्या संकल्पना समजाव्यात.' देवीला आठ हात? काहीतरी काय!' असे प्रतीकाबाबत नकारात्मक बोलताना संगणकाच्या भाषेतलं मल्टीटास्कींग मात्र आपण सहज स्वीकारतो. या अष्टभुजांमागे 'जो जे वांछील तो ते लाहो' हा संदेश असू शकतो असा विचार देखील आपण करू शकतो.

भारतीय आध्यात्मिक अभ्यासक रामायणाचं विश्लेषण वेगवेगळ्या कोनांतून करतात. काहींनी रामाला विवेकाची, सीतेला मनाची, दशानन रावणाला अनंत विकारांची आणि हनुमानाला योगसाधनेची उपमा दिली आहे. ते म्हणतात मनरूपी सीतेचं ज्यावेळी विकाररूपी रावण हरण करतो, त्या वेळी मन आणि विवेक यांचे पुनर्मिलन योगसाधना घडवते. विनोबांनी महाभारताला रूपक म्हणून अभ्यासले. शरीर म्हणजे कुरूक्षेत्र,त्यातील चांगल्या आणि वाईट प्रवृत्तींचं द्वंद्व म्हणजेच तामसी कौरव आणि सात्त्विक पांडव यांच्यात सुरू असलेलं युद्ध.
बुद्धिवाद आणि आध्यात्म हे विरुद्धार्थी शब्द नाहीत. सत्त्व आणि सालपट यातला फरक ओळखण्याचा , प्रतीकांमागचा संकेत आणि संदर्भ जाणून घेण्याचा नीरक्षीरविवेक जिथे वाढतो त्याच समाजाची प्रगती होऊ शकते. ईश्वराच्या रूपाबद्दलचे किंतु-परंतु विरण्यासाठी आधी स्वत:ची तर नीट ओळख व्हायला हवी. 'स्व-रूप' या शब्दातच ते उत्तर दडलं असेल का?