अंतरात्म्याची तार मौनातच...

महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात ४ जानेवारी २०१४ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख

' बोलणाऱ्याचे चणे विकले जातात , न बोलणाऱ्याचे सोनेही विकले जात नाही ' असा आजचा काळ. साहजिकच शब्दांच्या वापराला प्रचंड महत्त्व आलं आहे. माध्यमातून माहितीचा भडिमार शब्दरूपानेच आपल्यावर होत असतो. या शब्दबंबाळ , वेगवान जगात आपणही सतत बोलत राहतो. क्वचित एकटं बसायची वेळ आलीच तर आपण स्वत:ला मोबाइल किंवा तत्सम यंत्राच्या स्वाधीन करतो.

आपण बोलतो ते काहीतरी मिळावं म्हणून. याउलट ' शून्य ' होण्यातला निर्गुण आनंद अनुभवलेले महापुरुष केवळ करूणेने बोलतात. ते मौनाचे सामर्थ्य जाणतात. अर्थाचा विचार केला तर मौन म्हणजे नि:शब्दता. परंतु मौन ही एक तन्मय मानसिक अवस्था आहे. आयुष्याच्या कोलाहलात सहसा ऐकू न येणारा आपला आतला सच्चा आवाज ऐकायचा असेल तर मौनाला पर्याय नाही. अंतरात्म्याची तार केवळ मौनातच छेडली जाऊ शकते आणि हे ज्याला साध्य झालं त्याचं अवघं जगणं झंकारून उठतं.
 ' न सांगताच तू मला उमगते सारे , कळतात तुलाही मौनातील इशारे...
दोघांत कशाला मग शब्दांचे बांध , कळण्याचा चाले कळण्याशी संवाद '
कवी सुधीर मोघ्यांच्या या ओळी प्रेमाभोवती गुंफलेल्या असल्या तरी संत व ईश्वराच्या नात्यालाही त्या चपखल लागू होतात. मौन म्हणजे अंतर्मुखता , उमज , संयम , निग्रह , निर्लेपता! संत ज्ञानेश्वर ईश्वराशी ' बोलतात ' ते ' शब्देविण संवादु दुजेविण अनुवादु... ' अशा मौनातूनच. मौनाशिवाय मनन नाही , चिंतन नाही , नवनिर्मिती नाही.

एकदा एक प्रांतप्रमुख प्रवासाला निघाला. वाटेत लाओत्सु यांचा आश्रम होता. त्यांना वंदन करावे आणि जमेल तेवढे ज्ञान ओंजळीत घ्यावे या हेतूने तो आश्रमात आला. ' राज्यकारभारात व्यस्त झाल्यामुळे माझ्याजवळ सत्संगासाठी वेळ उरत नाही. मला आपण एक-दोन वाक्यात धर्माचे सार सांगू शकाल का ?' त्याने लाओत्सुंना विनंती केली. लाओत्सु उत्तरले ' अवश्य सांगेन! हे सारं फक्त एका शब्दात सामावलं आहे. ' तो चकित झाला. ' कोणत्या ?' लाओत्सु म्हणाले , ' मौन. ' त्याने विचारले , ' मौनाचे उद्दिष्ट काय ?' लाओत्सु म्हणाले , ध्यान. ' आणि ध्यान म्हणजे ?' लाओत्सु पुन्हा म्हणाले मौन. ज्यांना मौन साधलं त्यांचं निरीक्षण केलं तर जाणवतं त्यानंतर निर्मिलेली प्रत्येक गोष्ट , बोललेला प्रत्येक शब्द भयमुक्त असतो , खरा असतो , त्यात लोभ नसतो , अस्वीकृतीचा त्रागाही नसतो.

परा , पश्यन्ति , मध्यमा व वैखरी अशी वाणीची चार स्थित्यंतरं मानली जातात. विचारांचे बीज ज्या चेतनेमुळे रूजते ती परा , त्याला आलेलं मूर्त स्वरूप म्हणजे पश्यन्ति , त्याचं शब्दरूप म्हणजे मध्यमा व त्याचा उच्चार म्हणजे वैखरी. अव्यक्ताकडून व्यक्ताकडे होणाऱ्या या प्रवासात आपण जे बोलू इच्छितो त्याला
Is it true? Is it kind? Is it necessary?
हे प्रश्न विचारले तर वाणीला विवेकाची जोड मिळेल. मौन साधू शकलो नाही तरी त्या संकल्पनेच्या आपण जवळपास पोहोचू शकू. कवी सुमित्रानंदन पंत यांच्या शब्दात सांगायचं तर ,
 ' न जाने , खद्योतों से कौन , मुझे पथ दिखलाता तब मौन!
अहे सुख-दुःख के सहचर मौन! नहीं कह सकता तुम हो कौन! '

आनंदाचे डोही..

' हास्य ' या शब्दाला समाजात फारसं गंभीरपणे घेतलं जात नाही. तथाकथित विद्वान मंडळींच्या चेहऱ्यावर ते क्वचितच दिसतं. खरं तर माणसाचा स्वत:पासून समष्टीकडे होणारा प्रवास हास्यामुळे कितीतरी सोपा आणि आनंदी होऊ शकेल. फेंग शुई या चिनी वास्तुशास्त्राच्या प्रसिद्धीमुळे ' लाफिंग बुद्ध ' कित्येक घरांतून ​दिसतात. असं म्हणतात की चीनमधल्या त्यांग राजवटीच्या काळात ' पु ताई ' नावाचा हा थुलथुलीत पोटाचा भिक्ष एका झोळीत धान्य, सोनंनाणं आणि खाऊ घेऊन, हे सारं वाटत वाटत भटकंती करत असे. लहान मुलं त्याची फार लाडकी. विशेष म्हणजे ज्यांना यातलं काहीच मिळत नसे तेसुद्धा त्याच्या दर्शनानेच
' जब आवे संतोष धन, सब धन धूरि समान ' या उक्तीनुसार तृप्त होत असत.

' आनंदाचे डोही आनंद तरंग, आनंदचि अंग आनंदाचे ' या ओळीत तुकाराम महाराजांना यत्र तत्र सर्वत्र आनंदच दिसतो. सगुणातही, निर्गुणातही आणि त्याच्या विलयातही. आनंदाचे मूळ डोहात म्हणजेच अंतरंगात आणि पर्यायाने तो उमटतो तरंगात म्हणजेच बहिरंगात. आध्यात्मिक उंची गाठलेले हे संत स्वत:च आनंदमय झालेले असतात. वेगवेगळ्या धर्मांचे प्रेषित एकांतवासात जात आणि त्या चिंतनातून लाभलेले विचारधन वाटायला पुन्हा समाजात येत. त्यांच्या हृदयातील आनंदाच्या झऱ्याला ते समाजात मुक्तपणे वाहू देत. इतक्या मुक्तपणे की हे जग, निसर्ग त्याचाच भाग होऊन जावे. आपल्याला होणारा आनंद हा असा चिरंतन का असू शकत नाही? कारण आपण आनंद मोठमोठ्या गोष्टीत शोधत बसतो. कधी त्याला वस्तूंची नावं देतो तर कधी ’मोक्ष’ वगैरे म्हणतो. पण आनंद आपल्या आसपास असतो. लहान सहान गोष्टीत दडून बसतो.

आनंद वाटल्याने अधिक वाढतो याचा अनुभव घेण्यासाठी एक स्वच्छ मन (हे अशक्य नाही) आणि आनंदासाठी सताड उघडे ठेवलेले त्याचे दार, एवढे पुरेसे आहे. सगळं आपल्याला हवं तसं घडल्याने होतो तो सहेतुक आनंद आणि जगातल्या सौंदर्यात आणि हास्यात आपण काही भर घालू शकलो, तर होतो तो निर्हेतुक आनंद.
एक परकीय कथा नुकतीच वाचनात आली. पहाटे फिरून येताना एका व्यक्तीला एका घराच्या अंगणात झुडुपात अडकलेले सुरळी केलेले वर्तमानपत्र दिसले. घराचे दार बंद होते. त्या लोकांना हे वर्तमानपत्र कदाचित सापडणार नाही तेव्हा मदत करावी म्हणून त्याने ती सुरळी त्या घराच्या पडवीच्या दिशेने फेकली. मात्र त्याचा नेम चुकला आणि ती सुरळी जाऊन पडली थेट पडवीजवळच्या उंच झाडाच्या बेचक्यात. मग तो आपल्या घरी गेला आणि थोड्या वेळाने बाजारातून तसेच वर्तमानपत्र आणि काही ताजी फुलं घेऊन त्या घरी गेला. ' तुम्हाला विनोदबुद्धी आहे असं गृहीत धरून सांगतो, ' म्हणत त्याने सगळा प्रकार मोकळेपणे सांगितला आणि त्या मंडळींच्या दिवसाची सुंदर सुरुवात झाली.

परिस्थितीचा सहज स्वीकार करणं आणि विवेक वापरून अशा लहानसहान कृतीतून आनंद वाटणं हे नेहमीच इतकं सोपं असू शकतं. संत निकोलसचं ' सांताक्लॉज ' नावाने विख्यात असलेलं, नाताळच्या रात्री हळूच येऊन, भेटी देऊन, चिमण्या मुलांच्या चेहऱ्यावर हास्य फुलवणारं रूप म्हणजेसुद्धा एक प्रकारचा ' लाफिंग बुद्ध ' च. आपण स्वत: इतकं करू शकलो नाही; पण यांना शोधून यांच्या झोळीत भर घालू शकलो तर आपल्यात लपलेला ' लाफिंग बुद्ध ' आपल्याला सापडेल.

(महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात २८ डिसेंबर २०१३ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख)

काय आहे अंतिम सत्य?

महाराष्ट्र टाईम्स मधील ’सगुण निर्गुण’ या सदरात २१ डिसेंबर २०१३ रोजी प्रसिद्ध झालेला लेख

' या जगात संपूर्णतया चूक असं काहीच नसतं, अगदी बंद पडलेलं घड्याळही दिवसातून दोनदा योग्य वेळ दाखवतंच ना! ' असं पाऊलो कोएलो या लेखकाने म्हटलंय. या वाक्यातली खोच माणसाच्या आस्तिक किंवा नास्तिक असण्यालाही लागू पडते. काळाच्या कोणत्या तुकड्यावरून, कोणत्या बाजूला उभे राहून आणि कोणत्या दृष्टिकोनातून आपण या गोष्टीकडे पाहतो त्यानुसार आपली भूमिका ठरते. ईश्वराविषयीच नव्हे, कोणत्याही स्वरूपातील श्रद्धा म्हणजे ' आस्तिकता ' आणि ' डोळे झाकून एखादी गोष्ट स्वीकारायला दिलेला नकार ' म्हणजे ' नास्तिकता '. परंतु हे शब्द प्रामुख्याने ईश्वरनिष्ठेशीच जोडले गेले आहेत. ' माणसातला देव ' शोधणाऱ्या व्यक्तीला नास्तिक म्हणता येणार नाही. नवस बोलून देवाशी देण्याघेण्याचे ठरवणाऱ्याला आस्तिक कसे म्हणता येईल? विवेक महत्त्वाचा असतो. धर्मातील तत्त्वांवर बऱ्याचदा त्याच्या अनुयायांचा अहंकार मात करतो; तसेच काहीसे या बाबतीत घडताना दिसते.

खलील जिब्रानच्या एका लघुकथेमधे एक आस्तिक आणि एक नास्तिक विद्वानांचा वाद होतो. दोघेही तावातावाने सभेत आपापली बाजू मांडतात. सभा संपते. परंतु त्याचा परिणाम होऊन आस्तिक विद्वान नास्तिक होतो. जवळचे सारे धार्मिक ग्रंथ जाळून टाकतो. तर नास्तिक विद्वान देवालयात जाऊन आजवरच्या पापांसाठी देवाची क्षमा याचना करू लागतो; तो आस्तिक होतो. ज्यांच्या निष्कर्षांमागे वैश्विक विचार नसतो, अशा आततायी आणि संभ्रमित आस्तिक/नास्तिकांचे व्यक्तिश: आणि समाज म्हणूनही नुकसान होते. मूल्यबैठक नसलेले विज्ञान विध्वंसाच्या दिशेने जाऊ शकते; तर तर्कसंगत नसलेली श्रद्धा अंधश्रद्धेला जाऊन भिडू शकते. ज्यांच्या आस्तिक/नास्तिकतेला अभ्यासाचं आणि चिंतनाचं पाठबळ आहे, त्यांचे व्यक्तिमत्त्व त्या-त्या भूमिकेमुळे अधिकाधिक उन्नत होते. त्याला अध्यात्मिक प्रगती म्हणायचे की वस्तुनिष्ठ विकास हे त्यांनीच ठरवायचे. गांधीजींच्या आस्तिकतेला सामाजिक परिमाणे होती. कित्येक तत्त्वज्ञ, समाजधुरिण या भूमिका बदलतानाही दिसतात; पण त्यामागे सर्वंकष विचार, विशिष्ट अनुभूती असते. सुरुवातीला आपल्या कवितेतून ' तुझ्या महिम्याची प्रचंड पुराणे, गमती तराणे अर्थहीन ' असे ईश्वराला म्हणणारे कुसुमाग्रज कालांतराने नक्षत्रांना परमेश्वराच्या अस्तित्वाबद्दल प्रश्न विचारतात, तेव्हा कवितेचे उत्तर असते.. ' स्मित करून त्या म्हणाल्या, मला चांदण्या काही | तो नित्य प्रवासी, फिरत सदोदित राही | उठतात तमावर त्याची पाऊलचिन्हे | त्यांनाच पुससी तू, तो आहे किंवा नाही ||'

प्रख्यात विचारवंत रिचर्ड डॉकिन्स एका टप्प्यावर स्वत:ला ' अज्ञेयवादी ' मानू लागले. ' देवाच्या अस्तित्वाचं ज्ञान मला अजून झालेलं नाही त्यामुळे मी नास्तिकही नाही, ' अशी त्यांची भूमिका होती. गौतम बुद्धांपासून स्वामी विवेकानंदांपर्यंत अनेकजण सत्याचा शोध घेता घेता ज्ञानी झाले. आस्तिकता असो वा नास्तिकता; तो या सत्यशोधनाच्या मार्गावरचा एक थांबा आहे. अंतिम सत्य नव्हे. आपल्यासारख्यांना किमान या थांब्यापर्यंत पोचायचे असेल तर त्यासाठी वैचारिक घुसळण व्हायला हवी. वैयक्तिक अनुभवांवर आधारलेली आपलीच भूमिका योग्य असा अट्टाहास नसावा. हा प्रवास ज्ञानाच्या दिशेने होत असल्याने त्यात आपले आणि पर्यायाने मानवजातीचे कल्याणच आहे.
 ' तुका म्हणे होय मनासी संवाद,
आपुलाचि वाद आपणासी।
सत्य-असत्याशी मन केले ग्वाही,
मानियेलें नाही बहुमत।। '