’उठ अनारकली, त्यांनी राजीनामा परत घेतला आहे’, ’उठो अनारकली, वेबिनार खत्म हुआ’,.’उठ अनारकली, कूलरमध्ये पाणी भरायचं राहिलं आहे’ अशी एखादी मजेदार कॅप्शन आणि त्यासह मुगले-आजम चित्रपटामधला प्रसिद्ध सीन. निद्रिस्त मधुबाला म्हणजेच अनारकलीला हलकेच जागं करणारा दिलीपकुमार अर्थात सलीम. बहुतेकांनी यापैकी एक तरी मीम नक्कीच पाहिलं असेल. ’मैत्रिणीचा हात धरून चालताना परस्त्रीकडे वळून पाहणारा पुरूष’ या चित्राला हवे तसे कॅप्शन देऊन तयार केलेली मीम्स पण आपल्याकडे खूप चालतात. एव्हाना मैत्रिण म्हणजे पाचशेची नोट, पुरूष म्हणजे आपण आणि परस्त्री म्हणजे दूर निघालेली दोन हजाराची नोट असं मीम आलंही असेल. याहून कितीतरी वैविध्यपूर्ण , कल्पक मीम्स समाजमाध्यमांवर येत असतात आणि बघताक्षणी दाद घेऊन जातात. आपल्या चेहर्‍यावर हास्य उमटवणारा आणि नव्या घडामोडीचं मर्म एका नजरेत आपल्या समोर आणणारा हा मीम नावाचा कलाप्रकार नेमका आहे तरी काय !
#मीम’(मेमे नव्हे ) हा शब्द ’बीआय’ म्हणजे इंटरनेटपूर्व काळात १९७६ मध्ये रिचर्ड डॉकिन्स यांनी सर्वप्रथम वापरला असं म्हणतात. एखाद्या नव्या सांस्कृतिक कल्पनेचा किंवा नव्या पद्धतीचा वेगाने प्रसार होणं, या अर्थाने त्यांनी हा शब्द योजला होता. असे असले तरी बालनायकाच्या भूमिकेतला मास्टर राजू रस्त्यावरचे डबडे लाथेने उडवत एकदम अमिताभ बनून जोरदार एंट्री घेतो आणि सिनेमा खर्‍या अर्थाने सुरू होतो तसा मीमचा दौर इंटरनेटच्या आगमनानंतर सुरू झालेला आहे. इमेलमार्फत शेअर होत गेलेलं ’डान्सिंग बेबी’ हे इंटरनेटच्या बाल्यावस्थेतलं सर्वाधिक गाजलेलं मीम आहे. मीम हे आजच्या इंटरनेट पॉप कल्चरमधलं चैतन्य आहे. मीम ही एक तंत्रज्ञानाधारित सामाजिक प्रतिक्रिया आहे. राजकीय आणि सामाजिक घडामोडींवर समाज माध्यमांमध्ये खुसखुशीत भाष्य करायचं असेल तर मीम सारखं दुसरं साधन नाही. त्यातल्या एखाद्या मुद्द्यावर जगाचं लक्ष वेधून घेण्यासाठी हजार शब्दांच्या लेखातून कदाचित जे सांगता येणार नाही ते एका मीमद्वारे सांगता येऊ शकतं. ’वक्रोक्ती’ हा मीमचा आत्मा आहे. त्यासह खटकेबाज पंच असेल तर ते मीम वायुवेगाने जगाच्या या टोकापासून त्या टोकापर्यंत ’समानशीले व्यसनेषु सख्यं’ या न्यायाने शेअर होत जातं, इंटरनेट वापरकर्त्यांना एकमेकांशी जोडत जातं.
मीम म्हणजे एखादं गमतीदार उपरोधिक चित्र असू शकतं, एखाद्या व्हिडिओ क्लीपच्या पार्श्वभूमीवर बदललेला संवाद किंवा गाणं असू शकतं. मीम म्हणजे प्रसिद्ध व्यक्तींचा किंवा पात्रांचा वापर करून तयार केलेलं विडंबन-चित्र असू शकतं. मीम झटपट व्हायरल होत असल्याने मीमर होऊन प्रसिद्ध होण्याचा नाद अनेकांना लागतो. परंतु काराओकेवर हौस म्हणून चार गाणी म्हणणं आणि गायक असणं यात फरक असतो तसंच हे आहे. मीम तयार करायला उत्तम विनोदबुद्धी आणि कल्पकता लागते. सामाजिक, राजकीय विषयांबाबत स्पष्ट भूमिका आणि निरिक्षण असावं लागते. तंत्रज्ञानाचा नेमका वापर करून फोटो, व्हिडिओ आणि शब्दांची सांगड घालण्याचं कौशल्य असावं लागतं. मीम नेहमी इन्स्टंट असावं लागतं कारण इंटरनेटच्या विश्वात व्हायरल होण्यासाठी ’अभी के अभी’ ही पहिली अट असते.
मीम आणि व्यंगचित्र यात अनेकदा गल्लत होते. दोन्हीचा उद्देश एकच असला तरी दोघांची प्रकृती आणि प्रभाव वेगळा असतो. कार्टून/ व्यंगचित्रात अ‍ॅनिमेशन किंवा रेखाटनातून आशय मांडला जातो. मीम सर्जनशील तंत्रज्ञानाचे वेगवेगळे प्रकार वापरून गमतीदार टिप्पणी करतं. कार्टूनमध्ये गोष्ट असू शकते तर मीम विशिष्ट घटनेशी जोडलेलं असतं. व्यंगचित्राच्या तुलनेत बहुआयामी मीम तयार करताना जो वेगवेगळा कच्चा माल लागतो त्यापैकी एक म्हणजे व्यंगचित्र असं मात्र म्हणता येईल.
भारतीयांनीही हे मीम प्रकरण केव्हाच आपलंसं करून घेतलं आहे. राजकीय कोलांट्या उड्या आपल्याला नवीन नाहीत. भारतात अनेक बोली, प्रांत, वेगळी अन्नसंस्कृती, निराळी जीवनशैली, अनेक विचारधारा एकत्र नांदत असतात. यातील तफावतीवर, विरोधाभासावर नर्मविनोदी पद्धतीने व्यक्त व्ह्यायला स्थानिक भाषेतील किंवा हिंदी ,इंग्रजी सिनेमा- मालिकांतील गाजलेले सीन अथवा संवादांचा वापर भारतीय मीमर्स खुबीने करतात. ’रसोडे मे कौन था’ , ’ये हमारी पावरी हो रही है’ या सारखे व्हायरल झालेले मीम्स तुम्हाला आठवत असतीलच. भाषिक गमती, पिढ्यांमधील अंतरामुळे होणारे घोळ, मध्यमवर्गीय मानसिकतेतील विरोधाभास, कॉलेजजीवनातल्या गमती, स्त्री-पुरूषांच्या मानसिकतेतील वेगळेपण, फसलेले चित्रपट-क्रिकेटसामने, सांस्कृतिक व तांत्रिक बदल स्वीकारताना उडणारे गोंधळ यावरही मीम तयार होत असतात. मराठीत ’आम्ही मीमकर’ सारखी पेजेस प्रसिद्ध आहेत.
मीमच्या माध्यमातून लोकरंजन करणे, त्यातून प्रसिद्धी मिळवणे, त्यातून आपले ब्रँड-मूल्य व व्ह्यूज वाढवणे, त्यातून कमाई करणे हे व्यावसायिक मीमर्सचे साधेसरळ उद्दिष्ट्य असते. काही मीमर्स फक्त गंमत म्हणून मीम तयार करतात तर काही आवड म्हणून. परंतू छुपा राजकीय अजेंडा राबवणारे मीमर्स देखील आता राजकीय पक्षांच्या सोशल मिडिया टीमचा महत्वाचा भाग झाले आहेत. त्यातून अनेकदा समाजमाध्यमांवर वाद उफाळून येतात. प्रसंगी हे वाद चिघळून समाजस्थैर्य बिघडवतात. एकूण मीम ही जबाबदारीने तयार करण्याची गोष्ट आहे. तन्मय भटने पूर्वी ट्वीट केलेल्या काही आक्षेपार्ह विनोदांवर जोरदार टीका झाल्याने कोटक महेंद्र बँकेने त्याला आपल्या जाहिरातीतून वगळल्याची बातमी काही महिन्यांपूर्वी वाचल्याचं आठवत असेलच. या पार्श्वभूमीवर आपण धार्मिक आणि राजकीय विषयांपासून चार हात दूर राहत असल्याचे आशिष चंचलानी, भुवन बाम सारखे मीमर्स स्पष्ट करतात. काही वेळेस विशिष्ट व्यक्ती किंवा पात्रामध्ये ज्यांच्या भावना गुंतलेल्या आहेत त्यांना त्यांच्यावरील मीम आक्षेपार्ह वाटू शकतं. मग मीमविरोधक आणि मीमसमर्थकांची समाज माध्यमावर तू तू मै मै सूरु होते. त्यामुळे खिल्ली उडवताना खोडसाळपणा आणि खोडकरपणा यातली नाजूक सीमारेषा मीमरला सांभाळता आली पाहिजे.
वरकरणी मीम हे टीकेचं गोंडस रूप आहे पण त्याची एक घातक बाजू देखील आहे. 4chan या जपानी वेबसाईटला नकारात्मक मीमर्सचा अड्डा म्हणता येईल. या वेबसाईटवर जपानी संस्कृतीसह जगातल्या बहुतेक सर्व महत्वाच्या विषयांसाठी अनेक चांगले बुलेटीन बोर्ड आहेत. परंतु तिथे वावरण्यासाठी अकाउंट तयार करावे लागत नसल्याने कितीतरी बिनचेहर्‍याचे वापरकर्ते तिथे अर्वाच्य पोस्ट्स करत असतात. इथे तब्बल साडेचार अब्ज पोस्ट्स असूनही त्यातून किती चांगला कंटेंट उपलब्ध होतो हे पाहायचे तर बीभत्स कॉमेंट्स ओलांडून जाणे शक्य होत नाही. नैराश्यात गेलेले, विकृत मानसिकतेचे लोक इथे मोठ्या संख्येने वावरत असल्याने तिथून तयार होणार्‍या मीमच्या दर्जाबद्दल प्रश्नचिन्ह आहे. अशा अनेक वेबसाईट्स, त्यावर प्रसवणारे आणि त्यातून पसरणारे मीम्स हा निर्भेळ विनोदाच्या आस्वादकांसाठी मोठा अडथळा आहे. याउलट क्विकमीम सारख्या सोप्या वेबसाईटवर उपलब्ध तयार मीम्स फॉर्मट पूर्वपरवानगी घेऊन, वापरून, त्यात हवे तसे बदल करून ते शेअर करणं आता सोपं झालेलं आहे.
मीम कोणताही प्रश्न सोडवत नाही पण तो सुसह्य करतो. मीम फक्त मनोरंजन करत नाही तर त्याच्यात जनमानस घडवण्याची क्षमता असते. सौ पोस्ट्सकी तो एक मीमकी. साहजिकच अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा हक्क आणि तंत्रज्ञानाचा जबाबदारीने वापर करण्याचे कर्तव्य यात संतुलन साधणे हे येत्या काळात सुजाण मीमर्सपुढचे आव्हान ठरणार आहे.
मीमची प्रचंड परिणामकारकता लक्षात घेता फॉर्वर्ड करण्यापूर्वी मीमकडे सजगतेने पाहायला आपल्याला शिकायला हवं. बदलत्या विश्वाचे सगळे पैलू मीमच्या डिजिटल नजरेतून पाहात पुढे जाणं आपल्यासाठी नक्कीच रंजक ठरणार आहे. ग्राफीकतंत्राचे नवनवे प्रयोग त्यात होत राहणार आहेत. अत्याधुनिक ए-आय म्हणजेच कृत्रिम बुद्धीमत्ता आणि मशीन लर्निंगच्या साहाय्याने बदलत्या ट्रेंडनुसार हवे तसे मीम ’पाडून घेणे’ सुद्धा आज शक्य झाले आहे. आता सलीम कदाचित म्हणेल ,’उठ अनारकली, ए-आय वापरून आपल्याला सगळ्यांच्या आधी नवीन मीम तयार करायचं आहे."
#memes
Published in my Punyanagari column
