(पोर्ट ब्लेअर- अंदमान येथे ५-६ सप्टेंबर २०१५ रोजी आयोजित विश्व मराठी साहित्य संमेलनातील ’कारागृहातील साहित्य’ या परिसंवादातील माझा सहभाग - त्यात मी विनोबांच्या कारागृहातील साहित्यावर मांडलेले विचार. विनोबांच्या पुस्तकांशिवाय काही संदर्भांसाठी vinobabhave.org)
या परिसंवादाचा विषय ऐकल्यावर मनात येतं कारागृहातलं साहित्य किंवा प्रिझन लिटरेचर याचं नेमकं वेगळेपण काय ? याच विषयावरचं रिव्काह झिम या आयरिश लेखिकेचं ’consolations of writing' हे पुस्तक या जानेवारीत प्रकाशित झालं. यात तिने अ‍ॅन फ्रॅंक, ओ हेन्री, ऑस्कर वाईल्ड यासारख्या लेखकांच्या कारगृहातील साहित्याचा परामर्श घेतला आहे. लेखक कोणत्या परिस्थितीत लिहीतो याने साहित्याच्या आस्वादात फरक पडतो का, तळ्याकाठी-घरी-कार्यालयात बसून लिहीणे आणि कारागृहात लिहीणे यात नेमका काय फरक असतो? स्वातंत्र्याचा संकोच झाल्याने लेखकाच्या मांडणी, शैली, भाषेला अधिक धार चढते का अशा प्रश्नांची चर्चा तिने या पुस्तकात केली आहे. बहुतेक प्रश्नांची उत्तरे व्यक्तीसापेक्ष असली तरी बंदिवासात लिहीलेलं साहित्य आणि जीवन हे एकमेकांच्या जास्त जवळ असतात, हे यातलं समान सूत्र आहे.
(photo : google- not for commercial purpose)
भारतात विशेषत: स्वातंत्र्यपूर्व काळात कारागॄहात असताना अनेक मान्यवरांनी उत्तम लेखन केलेलं आहे त्याचा धांडोळा इतर वक्ते घेतीलच. परंतु वैदिक परंपरेचे आणि भारतीय संस्कृतीचे उद्गाते विनोबा म्हणजेच विनायक नरहरी भावे यांच्या बाबतीत त्यांनी एरवी केलें लेखन आणि कारागृहात केलेलं लेखन यात दर्जात्मक भावनात्मक फरक नाही असं मला वाटतं. त्यांची शैली कधीच परिस्थितीनुसार निर्मम, बोचरी नव्हती, कायम मॄदु होती. लेखकाचं दैनंदिन आयुष्य आणि कारागृहातलं आयुष्य़ यात तफावत असेल तर त्यानुसार साहित्याचं आकलन बदलतं. विनोबांच्या गरजा इतक्या कमी होत्या की त्यांच आश्रमातलं साधं शुचिर्भूत सश्रम जीवन आणि कारगृहातलं जीवन यात फारसं अंतर नव्हतं. गरजा कमी म्हणजे इतक्या कमी की गांधीजींनी आदेश देईपर्यंत ते साधा चष्मा आणि चपला देखील वापरत नव्हते अशी आठवण सोपानदेव चौधरींनी लिहून ठेवली आहे. तरीही विनोबा म्हणत , तुरूंगाशिवाय इतकं आत्मपरिक्षण, इतकी अध्यात्मिक साधना झाली नसती. तुरूंगालाच तपोभूमी मानून त्यांनी साहित्यसेवा केलेली आहे. लेखणी आणि वाणीच नव्हे तर हा देहच सेवेचे एक साधन आहे अशी त्यांची भूमिका होती.
विनोबा म्हटले की सर्वप्रथम आठवते ती गीताई, आपल्या आईला सहज आकलन व्हावे या हेतूने सुलभ मायमराठीत श्रीमद्भगवद्गीतेचा विनोबांनी केलेला ओघवता अनुवाद. मुळात सर्वात आधी गीतेनेच तीन वर्णांच्या बंदिवासात अडकलेलं वेदोपनिषदातील ज्ञान मानवजातीला खुलं केलं. तरीही संस्कृत भाषेचा अडसर होताच. १२ व्या शतकात प्राकृत भाषेत ज्ञानेश्वरी लिहून माऊलीने तोही दूर केला. ज्ञान समाजाच्या केवळ एका घटकापुरते सीमित न राहता, ते सर्वांपर्यंत पोहोचावे, हे महाराष्ट्राच्या संतपरंपरेचे सूत्र विनोबांनी आचरणात आणले, आणि भाषक भिन्नतेमुळॆ अवरूद्ध झालेली ज्ञानगंगा विनोबांनी मराठीत आणली, ती देखील इतक्या ममत्वाने की गीतेची गीताई झाली. तांत्रिकदृष्टया विनोबांनी गीताई कारावासात असताना लिहीलेली नाही. ते धुळ्याच्या कारागृहात असताना १९३२ साली ती प्रसिद्ध झाली. गीताईचं लेखन हे वर्ध्याच्या महिलाश्रमात ऑक्टोबर १९३० ते फेब्रुवारी १९३१ या कालावधीत झालेलं आहे. मग त्यांच कारागृहातलं लेखन नेमकं कोणतं! झेंडा सत्याग्रहानंतर नागपूरच्या कारागृहात असताना त्यांनी ईशावास्य वृत्ती हे पुस्तक लिहीलं. शिवणीच्या कारागृहात त्यांनी स्थितप्रज्ञ लक्षणांवर व्याख्यानं दिली. ब्रिटीशांविरूद्ध केलेल्या निदर्शनांमुळे ते धुळयाच्या कारागृहात गेले तेव्हा त्यांनी गीतेवर अद्भुत अशी प्रवचनं दिली ही दोन्ही प्रवचनं पुढे पुस्तकरूपानं प्रसिद्ध झाली, त्यांच्याबद्दल मी बोलणार आहेच. अर्थात गांधीजींचे अध्यात्मिक वारसदार, पहिले सत्याग्रही, अहिंसा आणि मानवतावादाचे पुरस्कर्ते म्हणून भारतीयांच्या आदराला पात्र झालेल्या विनोबांच्या इतर साहित्याला मात्र गीताई इतका सन्मान लाभला नाही. मुळात विनोबांचा सर्वसंगपरित्यागाचा आनंद भोगणारा आत्मा जिवंतपणीच इतका मुक्त होता की त्यांना हा देह म्हणजेच एक प्रकारचा तुरूंग भासत असावा. या अर्थाने विनोबांचं सगळच साहित्य हे कारागृहातलं साहित्य म्हणायला हवं.
आज पांडूरंगाच्या ओढीने पंढरीला निघालेली एखादी सात्विक वारी सोडली तर सभोवताली दिसतो तो फक्त अध्यात्माचा तमाशा. अमकेतमके बुवा- बापू, राधे माँ सारखे स्वयंघोषित अध्यात्मिक गुरू पाहून जाणवतं की अध्यात्म ही उन्नत मनोवस्था वगैरे राहिली नसून एक बाजारशरण उत्पादन झालेलं आहे. भंपक उच्चभ्रू अध्यात्मवाद्यांची ’असा मी असामी’ मधे उडवलेली रेवडी आठवून आजही गंमत वाटते. त्यातली ती who are you, who is he, he is the who of the you in the eye of the he अशी अनाकलनीय प्रवचनं आणि आजचे बाबांचे दरबार यात काही फरक नाही. जगण्य़ातल्या प्रश्नांची उत्तरं या थोतांडात नाही हे माझ्यासारख्या सामान्य पण विज्ञानवादी व्यक्तीला कळतं, ही उत्तरं वेद उपनिषदात गीतेत दडली आहेत हे नक्की, पण ती सोप्या भाषेत समाजावून सांगणार तरी कोण, याचं खणखणीत उत्तर म्हणजे विनोबा.
दोन मित्र होते. एक इतिहासप्रेमी तर दुसरे संतसाहित्याचे अभ्यासक. दोघांचा व्यासंग दांडगा. इतिहासकार म्हणाले मी इतिहासावर व्याख्यानं देत जाईन, तुम्ही संतसाहित्याचं निरूपण करा, आपण दौरे करून उभा महाराष्ट्र हलवून टाकू. दुसरे मित्र हसून म्हणाले," तुमचं ठीक आहे हो, राणा प्रताप च्या शौर्याचं वर्णन करताना तुम्हाला स्वत:ला तलवार चालवता येत नसली तरी चालतं. ज्ञानेश्वरीतला अमृताचा डोह जनतेला दाखवायचा तर आधी माझ्या जगण्यात, माझ्य प्रत्येक कृतीत त्याचे थेंब तरी असायला हवेत ना!", आणि हेच विनोबांचं सर्वात मोठं वैशिष्ट्य होतं. त्यांच्या साहित्यात आणि जगण्यात एकवाक्यता होती.
त्यांनी नागपूरच्या कारागृहात असताना लिहीलेलं ईशावास्य वृत्ती हे पुस्तक म्हणजे जगावं कसं याचा एक वस्तुपाठच आहे. जीवनशास्त्र खच्चून भरलेल्या ईशावास्य उपनिषदातील १८ मंत्रांची सहज उकल या पुस्तकात आहे. पूर्णातून पूर्ण वजा केलं तरी शेष पूर्णच राहतं या शांतिमंत्राचा ते किती सोपा दाखला या पुस्तकात देतात पाहा. कुंभार मातीचा घडा बनवतो, मुळात तो घडा त्या मातीतच लपलेला असतो. चित्तशुद्धी म्हणजे काय हे सांगताना विनोबा अधिक सोपी उपमा देतात. ते म्हणतात पानकोबीला जशी पानांची एकावर एक अनेक आवरणे असतात तसे मनावरचे एक एक थर भेदत आत जाता आले तरच आत्मदर्शन होईल. यातले ९ ते ११ हे मंत्र बुद्धीच्या शुद्धीबद्दल आहेत. अविद्या आणि विद्या यातला फरक समजावून सांगणारे. आजच्या भाषेत prospective learning आणि cognitive learning. दोघी असल्या तरच आत्मविकास, एकेकट्य़ा असल्या तर! तर विनोबा म्हणतात मग अविद्या बरी, एकटी विद्या म्हणजे अहंकाराला जागा जास्त. एका वाक्यात सांगायचं तर आपल्यात ’शहाणीव’ निर्माण करण्याचं काम हे पुस्तक करतं.
’स्थितप्रज्ञ दर्शन’ हे विनोबांचं कारागृहातलं आणखी एक महत्वाचं साहित्य. शिवणी कारागृहात दिलेल्या प्रवचनांचं हे संकलन. या पुस्तकाने आजच्या चंगळवादी जीवनामुळे सैरभैर झालेली मनं निश्चितच निवतील.या परिसंवादाच्या निमित्त्याने पुन्हा हे पुस्तक चाळत असताना माझ्या मुलाने स्थितप्रज्ञ या शब्दाचा अर्थ विचारला. त्याचं वय बघता मी त्याला ,तटस्थ असा अर्थ सांगितला. त्यावर तो म्हणाला, म्हणजे आत्ता पुरस्कारावरून जो वाद झाला त्यात त्या कुणा कर्त्या माणसाने घेतलेली भूमिका म्हणजे स्थितप्रज्ञ का ! स्थितप्रज्ञ म्हणजे स्थिरबुद्धी. गीतेतील आदर्श पुरूष विशेष. या पुस्तकात विनोबा म्हणतात ,बुद्धी तीन प्रकारच्या असतात. सांख्यबुद्धी- जीवनाचं ज्ञान, मग योगबुद्धी- जीवनाची कला आणि तिसरी स्थिरबुद्धी. मात्र माझ्या बालबुद्धीला हे कळले नव्हते की जगातल्या रूप रस गंधाचा आनंद लुटायचा सोडून अलिप्त का आणि कसं राहायचं या सार्‍य़ापासून! त्याचं उत्तर विनोबा देतात, ते ही माऊलींचा दृष्टांत देऊन, ’आपणचि विऊनी दुहिता...न मम म्हणे पिता.’ विनोबा इंद्रियदमन करा असं म्हणतच नाहीत. ते इंद्रीयनिग्रहाबद्दल बोलतात. गुजराथीत एक म्हण आहे, माणसनी परिक्षा ..खाटले न पाट्ले. कितीही संतुलित माणूस असला तरी जेवण आणि आजार हे दोन प्रसंग असे आहेत ज्यात आतला खरा माणूस बाहेर येतो. तेव्हा इद्रियनिग्रह कसा, तर संकटसमयी कासव कवचाखाली अंग चोरून घेतं तसा.
घेइ ओढूनि संपूर्ण विषया तील इंद्रिये,
जैसा कासव तो अंगे तेव्हा प्रज्ञा स्थिरावली
एकूण विनोबांच्या साहित्याचा आत्मा आणि त्यांचा श्वास सुद्धा गीताच आहे. एकेश्वरवाद्यांनाही ज्ञान देण्य़ाचं सामर्थ्य असलेली, वैश्विक तत्त्वज्ञान कवेत घेणारी गीता विनोबांचा प्राण आहे
धुळयाच्या कारागृहात असताना विनोबांनी गीतेवर अभ्यासपूर्ण पण सोप्या भाषॆत प्रवचने दिली आणि सानेगुरूजींसारख्या सिद्धहस्त व्यक्तीने ती टीपून घेतली, त्याचेच पुस्तक म्हणजे गीता प्रवचने. याचे श्रोते म्हणजे संतमहंतांबरोबरच कारागृहातले सेवक आणि इतर कैदी देखील. या जेलमधून विनोबांची सुटका झाली, तेव्हा सर्व कैद्यांनी जेलरला विनंती केली की, आमच्या श्रमाने मिळवलेल्या पैशांतून दोन आणे कापा आणि आम्हाला 'गीताई' द्या. या पुस्तकाची किंमत तर एक आणा होती. पण कैदी म्हणाले, 'एक आणा 'गीताई'साठी आणि एक आणा विनोबांच्या कार्यासाठी.' हे भाग्य किती लेखकांना लाभते? याचं कारण उपनिषदांचे उपनिषद असलेली गीता सांगताना त्यांचा श्रमपरिहार करण्य़ाची, आत्मपरिक्षणाला भाग पाडण्याची शक्ती विनोबांच्या निरूपणात आणि गीतेत होती.
गीतेमध्ये केवळ आध्यात्मिक नाही तर व्यावहारिक मार्गदर्शन आहे अशी त्यांची श्रद्धा. गीतेच्या सांगण्याप्रमाणे वागण्याचा प्रयत्न करीत गेल्याने अपार शांती मिळते असा त्यांना अनुभव येत गेला. म्हणून सर्वसामान्य जनतेची निष्ठा गीतेवर स्थिर व्हावी हाच त्यांच्या साहित्यकृतींचा हेतू होता.
गीतेचं आणि त्यांचं नात त्यांच्या शब्दात सांगायचं तर
’गीताई माझी माऊली मी तिचा बाळ नेणता, पडता रडता घेई उचलुनि कडेवरी’.
गीतारहस्याचं विवेचन ऐकल्यावर लक्षात येतं की टिळकांचा गीतेकडॆ पाहण्य़ाचा दृष्टीकोन तर्कनिष्ठ होता. तर विनोबा म्हणत, तर्काला छाटून श्रद्धा आणि प्रयोगाचे पंख लावून मी गीतेच्या अस्मानात भरार्‍या मारत असतो. विनोबांचं तब्बल १४ भाषांवर प्रभुत्व होते. कुराण मुळातून नीट समजावे म्हणून ते थेट अरबी भाषा शिकले, बायबल मधले कोणते वचन कितव्या पानावर आहे हे ही त्यांना मुखोद्गत होते मग गीतेचा त्यांचा व्यासंग किती प्रगाढ असेल! परंतु ते म्हणत ज्या तात्विक चर्चेचा जीवनाशी संबंध नाही, त्याचा उहापोह माझ्या गीताप्रवचनात नाही. ज्यातून श्रमिकाला सांत्वना मिळते, थांबलेल्याला प्रेरणा मिळते तीच माझी गीताई. टिळकांच्या मते गीता हा कर्मयोगावर आधारित युद्धोपदेश होता तर विनोबांनी गीता ही भगवंताची उक्ती आहे हा शंकराचार्यांचा दृष्टीकोन स्वीकारला होता. गांधीच्या आणि विनोबांच्या गीता विवेचनानुसार , गीता हा नुसता धार्मिक ग्रंथ नसून आपल्याच मनातील सद्भावना आणि असद्भावना यांच्यातील द्वंद्वाचं ते एक कविकल्पितरूपक आहे. याचं उदाहरण द्यायचं झालं तर धृतराष्ट्र जेव्हा संजयला विचारतो,
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः मामका: पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत संजय ||
गीताई मधला याचा सहज अनुवाद
त्या पवित्र कुरु-क्षेत्रीं पांडूचे आणि आमुचे ..युद्धार्थ जमले तेव्हां वर्तलें काय संजया ||
आणि यावर विनोबांची प्रवचनातली सुरेख टिप्पणी -
मानवी शरीरातच एक सनातन- देवासुर्-संग्राम चालल्याचे उपनिषदात वर्णन आहे. तामसी कर्मासक्त कौरव म्हणजे आपली आसुरी वृत्ती आणि प्रज्ञावान पांडव म्हणजे आपली सात्त्विक बुद्धी असे ह्या युद्धाचे गीतेत दुहेरी स्वरुप आहे.
गीतेचं सार आकळल्यानेच कदाचित चंबळ खोर्‍यातल्या ११ डाकूंचं हृदयपरिवर्तन करणयाची किमया विनोबा करू शकले. गीतेच्या प्रेरणेमुळेच विनोबांचा वैयक्तिक मोक्ष भारताच्या राजकीय आणि सामाजिक मोक्षाशी समव्याप्त झाला होता असं ग.प्र.प्रधान नोंदवून ठेवतात. त्यांच्या भूदान, ग्रामदान, सर्वोदय या सार्‍य़ा योजनांच्या मुळाशी गीतेतून उपजलेलं मानवजातीचं कल्याण हीच निखळ भावना होती. अर्थात विनोबांच्या काही मर्यादा होत्या. even homer nods, होमर लाही कधीतरी डुलकी येते या उक्तीप्रमाणे त्यांनी आणीबाणीच्या काळ्या पर्वाचा उल्लेख अनुशासन पर्व असा केला. ज्या पुलंनी विनोबांवर ’एक शून्य मी’ पुस्तकात स्तुतीपर लेख लिहीला त्यांनीच मग उद्वेगाने ’आम्ही सूक्ष्मात जातो’ हे विडंबनही लिहीलं. आजही नायपॉल सारखे लेखक विनोबांना भाबडे ठरवतात, १३ वर्ष भारत पालथा घालून मिळवलेल्या भूदानात काहींनी नापिक जमीन देऊन केलेली फसवणूक किंवा जमिनीचे वाटप करताना आलेल्या त्रुटी या सार्‍य़ामुळॆ ते रॅशनॅलिझम पासून दूर असल्याचा आरोपही केला गेला. ’सब भूमी गोपालकी’ मानणार्‍य़ा या आकाशपुत्राला साध्या संसारी माणसांचे संयुक्त महाराष्ट्रासारखे प्रश्न निरर्थक वाटले त्यामुळे अत्र्यांनीही विनोबांवर टीका केली. विनोबांची गीताई हेच सांगते की एक परमेश्वर सोडून कुणीही निर्दोष नाही. मानवी जीवन विणलं गेलं आहे ते अशा काळ्या पांढर्‍या तंतूंनी.
एक मात्र खरं की गीता उपदेशात ज्या सत्यनिष्ठेचा आग्रह धरला गेला आहे त्याबाबतीत विनोबांचे विरोधक देखील विनोबांपुढॆ नम्र होतात. सर्वात मी आहे, माझ्यात सर्व आहेत, मग सत्य लपवायचे ते कुणापासून इतकी त्यांची सत्यनिष्ठा प्रखर आणि स्पष्ट होती.
आजच्या कॉर्पोरेट युगात डॆल कार्नेगी-रॉबीन शर्मा सारखे मॅनेजमेंट गुरू माणसं कशी हाताळावीत याच्या टिप्स देतात. उच्च पदावरील अधिकार्‍य़ांना nervous break down होऊ नयेत म्हणून SQ म्हणजेच spiritual quotient कसा वाढवावा याचं हल्ली विशेष प्रशिक्षण दिलं जातं. खर तर जीवनशास्त्र शिकवणार्‍य़ा विनोबांच्या साहित्यात हे सगळं सुगमपणे मांडलेलं आहे. सततच्या नापिकीने बेजार होऊन आत्महत्येच्या टोकाला पोचलेला एखादा शेतकरी असो , सेल्फीच्या आत्मप्रेमात बुडून सैरभैर झालेला एखादा मध्यमवर्गीय असो, सतत यशस्वी होण्य़ाच्या दडपणाने नैराश्यग्रस्त झालेला एखादा आयटी इंजिनीयर असो.. या सार्‍य़ांना कवेत घेऊन, त्यांच्या अस्तित्वाचं प्रयोजन समजावून सांगण्य़ाची ताकद मातृहॄद्यी विनोबांच्या गीतेवर आधारलेल्या साहित्यात आहे. अध्यात्म आणि विज्ञान यांच्या समन्वयानेच विश्वकल्याण साधता येईल आणि साहित्य हे त्या दोघांना जोडणारं सूत्र आहे, ही या आधुनिक संताची भूमिका होती. या विश्वमानवाबद्दल कवी वसंत बापटांनी किती चपखल लिहिलंय..
सूर्यवीर्य शशिशांती, भ्रांती वार्‍याची भिनली अंगी
समिधेपरि वरि शुष्क असुनि, अंतरंग नित रसरंगी
नित्य नव्या यज्ञाचे दीक्षित, विस्मरला अपसव्य तुम्ही
मातीहुनि तुम्ही माती असुनि हिमालयाहुनि भव्य तुम्ही
या परिसंवादाचा विषय ऐकल्यावर मनात येतं कारागृहातलं साहित्य किंवा प्रिझन लिटरेचर याचं नेमकं वेगळेपण काय ? याच विषयावरचं रिव्काह झिम या आयरिश लेखिकेचं ’consolations of writing' हे पुस्तक या जानेवारीत प्रकाशित झालं. यात तिने अ‍ॅन फ्रॅंक, ओ हेन्री, ऑस्कर वाईल्ड यासारख्या लेखकांच्या कारगृहातील साहित्याचा परामर्श घेतला आहे. लेखक कोणत्या परिस्थितीत लिहीतो याने साहित्याच्या आस्वादात फरक पडतो का, तळ्याकाठी-घरी-कार्यालयात बसून लिहीणे आणि कारागृहात लिहीणे यात नेमका काय फरक असतो? स्वातंत्र्याचा संकोच झाल्याने लेखकाच्या मांडणी, शैली, भाषेला अधिक धार चढते का अशा प्रश्नांची चर्चा तिने या पुस्तकात केली आहे. बहुतेक प्रश्नांची उत्तरे व्यक्तीसापेक्ष असली तरी बंदिवासात लिहीलेलं साहित्य आणि जीवन हे एकमेकांच्या जास्त जवळ असतात, हे यातलं समान सूत्र आहे.
(photo : google- not for commercial purpose)
भारतात विशेषत: स्वातंत्र्यपूर्व काळात कारागॄहात असताना अनेक मान्यवरांनी उत्तम लेखन केलेलं आहे त्याचा धांडोळा इतर वक्ते घेतीलच. परंतु वैदिक परंपरेचे आणि भारतीय संस्कृतीचे उद्गाते विनोबा म्हणजेच विनायक नरहरी भावे यांच्या बाबतीत त्यांनी एरवी केलें लेखन आणि कारागृहात केलेलं लेखन यात दर्जात्मक भावनात्मक फरक नाही असं मला वाटतं. त्यांची शैली कधीच परिस्थितीनुसार निर्मम, बोचरी नव्हती, कायम मॄदु होती. लेखकाचं दैनंदिन आयुष्य आणि कारागृहातलं आयुष्य़ यात तफावत असेल तर त्यानुसार साहित्याचं आकलन बदलतं. विनोबांच्या गरजा इतक्या कमी होत्या की त्यांच आश्रमातलं साधं शुचिर्भूत सश्रम जीवन आणि कारगृहातलं जीवन यात फारसं अंतर नव्हतं. गरजा कमी म्हणजे इतक्या कमी की गांधीजींनी आदेश देईपर्यंत ते साधा चष्मा आणि चपला देखील वापरत नव्हते अशी आठवण सोपानदेव चौधरींनी लिहून ठेवली आहे. तरीही विनोबा म्हणत , तुरूंगाशिवाय इतकं आत्मपरिक्षण, इतकी अध्यात्मिक साधना झाली नसती. तुरूंगालाच तपोभूमी मानून त्यांनी साहित्यसेवा केलेली आहे. लेखणी आणि वाणीच नव्हे तर हा देहच सेवेचे एक साधन आहे अशी त्यांची भूमिका होती.
विनोबा म्हटले की सर्वप्रथम आठवते ती गीताई, आपल्या आईला सहज आकलन व्हावे या हेतूने सुलभ मायमराठीत श्रीमद्भगवद्गीतेचा विनोबांनी केलेला ओघवता अनुवाद. मुळात सर्वात आधी गीतेनेच तीन वर्णांच्या बंदिवासात अडकलेलं वेदोपनिषदातील ज्ञान मानवजातीला खुलं केलं. तरीही संस्कृत भाषेचा अडसर होताच. १२ व्या शतकात प्राकृत भाषेत ज्ञानेश्वरी लिहून माऊलीने तोही दूर केला. ज्ञान समाजाच्या केवळ एका घटकापुरते सीमित न राहता, ते सर्वांपर्यंत पोहोचावे, हे महाराष्ट्राच्या संतपरंपरेचे सूत्र विनोबांनी आचरणात आणले, आणि भाषक भिन्नतेमुळॆ अवरूद्ध झालेली ज्ञानगंगा विनोबांनी मराठीत आणली, ती देखील इतक्या ममत्वाने की गीतेची गीताई झाली. तांत्रिकदृष्टया विनोबांनी गीताई कारावासात असताना लिहीलेली नाही. ते धुळ्याच्या कारागृहात असताना १९३२ साली ती प्रसिद्ध झाली. गीताईचं लेखन हे वर्ध्याच्या महिलाश्रमात ऑक्टोबर १९३० ते फेब्रुवारी १९३१ या कालावधीत झालेलं आहे. मग त्यांच कारागृहातलं लेखन नेमकं कोणतं! झेंडा सत्याग्रहानंतर नागपूरच्या कारागृहात असताना त्यांनी ईशावास्य वृत्ती हे पुस्तक लिहीलं. शिवणीच्या कारागृहात त्यांनी स्थितप्रज्ञ लक्षणांवर व्याख्यानं दिली. ब्रिटीशांविरूद्ध केलेल्या निदर्शनांमुळे ते धुळयाच्या कारागृहात गेले तेव्हा त्यांनी गीतेवर अद्भुत अशी प्रवचनं दिली ही दोन्ही प्रवचनं पुढे पुस्तकरूपानं प्रसिद्ध झाली, त्यांच्याबद्दल मी बोलणार आहेच. अर्थात गांधीजींचे अध्यात्मिक वारसदार, पहिले सत्याग्रही, अहिंसा आणि मानवतावादाचे पुरस्कर्ते म्हणून भारतीयांच्या आदराला पात्र झालेल्या विनोबांच्या इतर साहित्याला मात्र गीताई इतका सन्मान लाभला नाही. मुळात विनोबांचा सर्वसंगपरित्यागाचा आनंद भोगणारा आत्मा जिवंतपणीच इतका मुक्त होता की त्यांना हा देह म्हणजेच एक प्रकारचा तुरूंग भासत असावा. या अर्थाने विनोबांचं सगळच साहित्य हे कारागृहातलं साहित्य म्हणायला हवं.
आज पांडूरंगाच्या ओढीने पंढरीला निघालेली एखादी सात्विक वारी सोडली तर सभोवताली दिसतो तो फक्त अध्यात्माचा तमाशा. अमकेतमके बुवा- बापू, राधे माँ सारखे स्वयंघोषित अध्यात्मिक गुरू पाहून जाणवतं की अध्यात्म ही उन्नत मनोवस्था वगैरे राहिली नसून एक बाजारशरण उत्पादन झालेलं आहे. भंपक उच्चभ्रू अध्यात्मवाद्यांची ’असा मी असामी’ मधे उडवलेली रेवडी आठवून आजही गंमत वाटते. त्यातली ती who are you, who is he, he is the who of the you in the eye of the he अशी अनाकलनीय प्रवचनं आणि आजचे बाबांचे दरबार यात काही फरक नाही. जगण्य़ातल्या प्रश्नांची उत्तरं या थोतांडात नाही हे माझ्यासारख्या सामान्य पण विज्ञानवादी व्यक्तीला कळतं, ही उत्तरं वेद उपनिषदात गीतेत दडली आहेत हे नक्की, पण ती सोप्या भाषेत समाजावून सांगणार तरी कोण, याचं खणखणीत उत्तर म्हणजे विनोबा.
दोन मित्र होते. एक इतिहासप्रेमी तर दुसरे संतसाहित्याचे अभ्यासक. दोघांचा व्यासंग दांडगा. इतिहासकार म्हणाले मी इतिहासावर व्याख्यानं देत जाईन, तुम्ही संतसाहित्याचं निरूपण करा, आपण दौरे करून उभा महाराष्ट्र हलवून टाकू. दुसरे मित्र हसून म्हणाले," तुमचं ठीक आहे हो, राणा प्रताप च्या शौर्याचं वर्णन करताना तुम्हाला स्वत:ला तलवार चालवता येत नसली तरी चालतं. ज्ञानेश्वरीतला अमृताचा डोह जनतेला दाखवायचा तर आधी माझ्या जगण्यात, माझ्य प्रत्येक कृतीत त्याचे थेंब तरी असायला हवेत ना!", आणि हेच विनोबांचं सर्वात मोठं वैशिष्ट्य होतं. त्यांच्या साहित्यात आणि जगण्यात एकवाक्यता होती.
त्यांनी नागपूरच्या कारागृहात असताना लिहीलेलं ईशावास्य वृत्ती हे पुस्तक म्हणजे जगावं कसं याचा एक वस्तुपाठच आहे. जीवनशास्त्र खच्चून भरलेल्या ईशावास्य उपनिषदातील १८ मंत्रांची सहज उकल या पुस्तकात आहे. पूर्णातून पूर्ण वजा केलं तरी शेष पूर्णच राहतं या शांतिमंत्राचा ते किती सोपा दाखला या पुस्तकात देतात पाहा. कुंभार मातीचा घडा बनवतो, मुळात तो घडा त्या मातीतच लपलेला असतो. चित्तशुद्धी म्हणजे काय हे सांगताना विनोबा अधिक सोपी उपमा देतात. ते म्हणतात पानकोबीला जशी पानांची एकावर एक अनेक आवरणे असतात तसे मनावरचे एक एक थर भेदत आत जाता आले तरच आत्मदर्शन होईल. यातले ९ ते ११ हे मंत्र बुद्धीच्या शुद्धीबद्दल आहेत. अविद्या आणि विद्या यातला फरक समजावून सांगणारे. आजच्या भाषेत prospective learning आणि cognitive learning. दोघी असल्या तरच आत्मविकास, एकेकट्य़ा असल्या तर! तर विनोबा म्हणतात मग अविद्या बरी, एकटी विद्या म्हणजे अहंकाराला जागा जास्त. एका वाक्यात सांगायचं तर आपल्यात ’शहाणीव’ निर्माण करण्याचं काम हे पुस्तक करतं.
’स्थितप्रज्ञ दर्शन’ हे विनोबांचं कारागृहातलं आणखी एक महत्वाचं साहित्य. शिवणी कारागृहात दिलेल्या प्रवचनांचं हे संकलन. या पुस्तकाने आजच्या चंगळवादी जीवनामुळे सैरभैर झालेली मनं निश्चितच निवतील.या परिसंवादाच्या निमित्त्याने पुन्हा हे पुस्तक चाळत असताना माझ्या मुलाने स्थितप्रज्ञ या शब्दाचा अर्थ विचारला. त्याचं वय बघता मी त्याला ,तटस्थ असा अर्थ सांगितला. त्यावर तो म्हणाला, म्हणजे आत्ता पुरस्कारावरून जो वाद झाला त्यात त्या कुणा कर्त्या माणसाने घेतलेली भूमिका म्हणजे स्थितप्रज्ञ का ! स्थितप्रज्ञ म्हणजे स्थिरबुद्धी. गीतेतील आदर्श पुरूष विशेष. या पुस्तकात विनोबा म्हणतात ,बुद्धी तीन प्रकारच्या असतात. सांख्यबुद्धी- जीवनाचं ज्ञान, मग योगबुद्धी- जीवनाची कला आणि तिसरी स्थिरबुद्धी. मात्र माझ्या बालबुद्धीला हे कळले नव्हते की जगातल्या रूप रस गंधाचा आनंद लुटायचा सोडून अलिप्त का आणि कसं राहायचं या सार्‍य़ापासून! त्याचं उत्तर विनोबा देतात, ते ही माऊलींचा दृष्टांत देऊन, ’आपणचि विऊनी दुहिता...न मम म्हणे पिता.’ विनोबा इंद्रियदमन करा असं म्हणतच नाहीत. ते इंद्रीयनिग्रहाबद्दल बोलतात. गुजराथीत एक म्हण आहे, माणसनी परिक्षा ..खाटले न पाट्ले. कितीही संतुलित माणूस असला तरी जेवण आणि आजार हे दोन प्रसंग असे आहेत ज्यात आतला खरा माणूस बाहेर येतो. तेव्हा इद्रियनिग्रह कसा, तर संकटसमयी कासव कवचाखाली अंग चोरून घेतं तसा.
घेइ ओढूनि संपूर्ण विषया तील इंद्रिये,
जैसा कासव तो अंगे तेव्हा प्रज्ञा स्थिरावली
एकूण विनोबांच्या साहित्याचा आत्मा आणि त्यांचा श्वास सुद्धा गीताच आहे. एकेश्वरवाद्यांनाही ज्ञान देण्य़ाचं सामर्थ्य असलेली, वैश्विक तत्त्वज्ञान कवेत घेणारी गीता विनोबांचा प्राण आहे
धुळयाच्या कारागृहात असताना विनोबांनी गीतेवर अभ्यासपूर्ण पण सोप्या भाषॆत प्रवचने दिली आणि सानेगुरूजींसारख्या सिद्धहस्त व्यक्तीने ती टीपून घेतली, त्याचेच पुस्तक म्हणजे गीता प्रवचने. याचे श्रोते म्हणजे संतमहंतांबरोबरच कारागृहातले सेवक आणि इतर कैदी देखील. या जेलमधून विनोबांची सुटका झाली, तेव्हा सर्व कैद्यांनी जेलरला विनंती केली की, आमच्या श्रमाने मिळवलेल्या पैशांतून दोन आणे कापा आणि आम्हाला 'गीताई' द्या. या पुस्तकाची किंमत तर एक आणा होती. पण कैदी म्हणाले, 'एक आणा 'गीताई'साठी आणि एक आणा विनोबांच्या कार्यासाठी.' हे भाग्य किती लेखकांना लाभते? याचं कारण उपनिषदांचे उपनिषद असलेली गीता सांगताना त्यांचा श्रमपरिहार करण्य़ाची, आत्मपरिक्षणाला भाग पाडण्याची शक्ती विनोबांच्या निरूपणात आणि गीतेत होती.
गीतेमध्ये केवळ आध्यात्मिक नाही तर व्यावहारिक मार्गदर्शन आहे अशी त्यांची श्रद्धा. गीतेच्या सांगण्याप्रमाणे वागण्याचा प्रयत्न करीत गेल्याने अपार शांती मिळते असा त्यांना अनुभव येत गेला. म्हणून सर्वसामान्य जनतेची निष्ठा गीतेवर स्थिर व्हावी हाच त्यांच्या साहित्यकृतींचा हेतू होता.
गीतेचं आणि त्यांचं नात त्यांच्या शब्दात सांगायचं तर
’गीताई माझी माऊली मी तिचा बाळ नेणता, पडता रडता घेई उचलुनि कडेवरी’.
गीतारहस्याचं विवेचन ऐकल्यावर लक्षात येतं की टिळकांचा गीतेकडॆ पाहण्य़ाचा दृष्टीकोन तर्कनिष्ठ होता. तर विनोबा म्हणत, तर्काला छाटून श्रद्धा आणि प्रयोगाचे पंख लावून मी गीतेच्या अस्मानात भरार्‍या मारत असतो. विनोबांचं तब्बल १४ भाषांवर प्रभुत्व होते. कुराण मुळातून नीट समजावे म्हणून ते थेट अरबी भाषा शिकले, बायबल मधले कोणते वचन कितव्या पानावर आहे हे ही त्यांना मुखोद्गत होते मग गीतेचा त्यांचा व्यासंग किती प्रगाढ असेल! परंतु ते म्हणत ज्या तात्विक चर्चेचा जीवनाशी संबंध नाही, त्याचा उहापोह माझ्या गीताप्रवचनात नाही. ज्यातून श्रमिकाला सांत्वना मिळते, थांबलेल्याला प्रेरणा मिळते तीच माझी गीताई. टिळकांच्या मते गीता हा कर्मयोगावर आधारित युद्धोपदेश होता तर विनोबांनी गीता ही भगवंताची उक्ती आहे हा शंकराचार्यांचा दृष्टीकोन स्वीकारला होता. गांधीच्या आणि विनोबांच्या गीता विवेचनानुसार , गीता हा नुसता धार्मिक ग्रंथ नसून आपल्याच मनातील सद्भावना आणि असद्भावना यांच्यातील द्वंद्वाचं ते एक कविकल्पितरूपक आहे. याचं उदाहरण द्यायचं झालं तर धृतराष्ट्र जेव्हा संजयला विचारतो,
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः मामका: पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत संजय ||
गीताई मधला याचा सहज अनुवाद
त्या पवित्र कुरु-क्षेत्रीं पांडूचे आणि आमुचे ..युद्धार्थ जमले तेव्हां वर्तलें काय संजया ||
आणि यावर विनोबांची प्रवचनातली सुरेख टिप्पणी -
मानवी शरीरातच एक सनातन- देवासुर्-संग्राम चालल्याचे उपनिषदात वर्णन आहे. तामसी कर्मासक्त कौरव म्हणजे आपली आसुरी वृत्ती आणि प्रज्ञावान पांडव म्हणजे आपली सात्त्विक बुद्धी असे ह्या युद्धाचे गीतेत दुहेरी स्वरुप आहे.
गीतेचं सार आकळल्यानेच कदाचित चंबळ खोर्‍यातल्या ११ डाकूंचं हृदयपरिवर्तन करणयाची किमया विनोबा करू शकले. गीतेच्या प्रेरणेमुळेच विनोबांचा वैयक्तिक मोक्ष भारताच्या राजकीय आणि सामाजिक मोक्षाशी समव्याप्त झाला होता असं ग.प्र.प्रधान नोंदवून ठेवतात. त्यांच्या भूदान, ग्रामदान, सर्वोदय या सार्‍य़ा योजनांच्या मुळाशी गीतेतून उपजलेलं मानवजातीचं कल्याण हीच निखळ भावना होती. अर्थात विनोबांच्या काही मर्यादा होत्या. even homer nods, होमर लाही कधीतरी डुलकी येते या उक्तीप्रमाणे त्यांनी आणीबाणीच्या काळ्या पर्वाचा उल्लेख अनुशासन पर्व असा केला. ज्या पुलंनी विनोबांवर ’एक शून्य मी’ पुस्तकात स्तुतीपर लेख लिहीला त्यांनीच मग उद्वेगाने ’आम्ही सूक्ष्मात जातो’ हे विडंबनही लिहीलं. आजही नायपॉल सारखे लेखक विनोबांना भाबडे ठरवतात, १३ वर्ष भारत पालथा घालून मिळवलेल्या भूदानात काहींनी नापिक जमीन देऊन केलेली फसवणूक किंवा जमिनीचे वाटप करताना आलेल्या त्रुटी या सार्‍य़ामुळॆ ते रॅशनॅलिझम पासून दूर असल्याचा आरोपही केला गेला. ’सब भूमी गोपालकी’ मानणार्‍य़ा या आकाशपुत्राला साध्या संसारी माणसांचे संयुक्त महाराष्ट्रासारखे प्रश्न निरर्थक वाटले त्यामुळे अत्र्यांनीही विनोबांवर टीका केली. विनोबांची गीताई हेच सांगते की एक परमेश्वर सोडून कुणीही निर्दोष नाही. मानवी जीवन विणलं गेलं आहे ते अशा काळ्या पांढर्‍या तंतूंनी.
एक मात्र खरं की गीता उपदेशात ज्या सत्यनिष्ठेचा आग्रह धरला गेला आहे त्याबाबतीत विनोबांचे विरोधक देखील विनोबांपुढॆ नम्र होतात. सर्वात मी आहे, माझ्यात सर्व आहेत, मग सत्य लपवायचे ते कुणापासून इतकी त्यांची सत्यनिष्ठा प्रखर आणि स्पष्ट होती.
आजच्या कॉर्पोरेट युगात डॆल कार्नेगी-रॉबीन शर्मा सारखे मॅनेजमेंट गुरू माणसं कशी हाताळावीत याच्या टिप्स देतात. उच्च पदावरील अधिकार्‍य़ांना nervous break down होऊ नयेत म्हणून SQ म्हणजेच spiritual quotient कसा वाढवावा याचं हल्ली विशेष प्रशिक्षण दिलं जातं. खर तर जीवनशास्त्र शिकवणार्‍य़ा विनोबांच्या साहित्यात हे सगळं सुगमपणे मांडलेलं आहे. सततच्या नापिकीने बेजार होऊन आत्महत्येच्या टोकाला पोचलेला एखादा शेतकरी असो , सेल्फीच्या आत्मप्रेमात बुडून सैरभैर झालेला एखादा मध्यमवर्गीय असो, सतत यशस्वी होण्य़ाच्या दडपणाने नैराश्यग्रस्त झालेला एखादा आयटी इंजिनीयर असो.. या सार्‍य़ांना कवेत घेऊन, त्यांच्या अस्तित्वाचं प्रयोजन समजावून सांगण्य़ाची ताकद मातृहॄद्यी विनोबांच्या गीतेवर आधारलेल्या साहित्यात आहे. अध्यात्म आणि विज्ञान यांच्या समन्वयानेच विश्वकल्याण साधता येईल आणि साहित्य हे त्या दोघांना जोडणारं सूत्र आहे, ही या आधुनिक संताची भूमिका होती. या विश्वमानवाबद्दल कवी वसंत बापटांनी किती चपखल लिहिलंय..
सूर्यवीर्य शशिशांती, भ्रांती वार्‍याची भिनली अंगी
समिधेपरि वरि शुष्क असुनि, अंतरंग नित रसरंगी
नित्य नव्या यज्ञाचे दीक्षित, विस्मरला अपसव्य तुम्ही
मातीहुनि तुम्ही माती असुनि हिमालयाहुनि भव्य तुम्ही
