भुकेच्या वेळेस स्त्री-पुरूषापैकी जो कोणी घरी उपलब्ध आहे, किंवा कमी दमलेला आहे किंवा वेळ, उत्साह आणि कौशल्य यातल्या किमान दोन गोष्टी ज्याच्याजवळ आहेत त्याने स्वैपाक करावा इतकं हे साधं-सोपं का असू नये असे माझे बाणेदार विचार होते. आजही आहेत, पण त्यांना जळमटं लागलीयत. सुरूवातीला मात्र ’स्वयंपाक’ हा प्रकार धाडकन अंगावर आला तरी मी त्याची दखल घेतली नाही. आधी रवा तुपावर छान भाजून घ्यायचा मग उकळतं दूध घालून ढवळायचा आणि रव्याइतकीच साखर घालून शेवटी एक वाफ आणायची.. झाला शिरा, हाय काय, नाय काय !! नवीन घरात नव्या सुनेने, म्हणजे मी, सासरच्यांना खूष-बिष करावं असं वाटण्याच्या स्वप्नाळू दिवसात हा उद्योग करून पाहिला होता, पण ते प्रकरण कढईला जे बिलगून बसलं की हलेचना..काही दिवसांनी जावेला डब्यात ’बिथरलेल्या रवा वडी’ सारखा दिसणारा तो तपकिरी पदार्थ सापडला. ’तो नक्की काय आहे, कुणी दिला, डबा तर आपलाच आहे’ वगैरे चर्चा आपण त्या गावचेच नसल्याच्या अलिप्ततेने मी ऐकली. नंतर गणपती आले. माझ्या ’पॅचवर्क’ केलेल्या गलेलट्ठ उकडीच्या मोदकाला ’काय गं बाई आकार, हेंगाडाच्या हेंगाडा’ असे आजेसासूबाईंनी म्हटले त्याकडेही मी दुर्लक्ष केले. पुढे एकदा साबुदाण्याच्या थालीपीठाने तवा सोडायला नकार दिल्याने आमची थोडी झटापट झाली. त्यातून निर्माण झालेल्या आकारांमुळे नवर्‍याने त्या पदार्थाचे ’साबुदाण्याचा अमीबा’ असे नामकरण केले. अशा लहानमोठ्या अपघातांनाही मी मनावर घेतले नाही. पण एकदा जावेकडचे कोणीतरी जेवायला येणार होते. माझ्या अतिआत्मविश्वासावर विसंबून तिने झणझणीत पातोड्याच्या भाजीचा घाट घातला. पाहुणे जेवायला बसले, पातेल्याचे झाकण काढले तर काय! आत पातोड्या आणि रस्सा यांचे मिलन होऊन दोघे एकरूप झाले होते. पळीतला तो लगदा पाहून ,धरणी पोटात घेईल तर बरे, असे मला झाले. हीच ती वेळ आणि हाच तो क्षण असावा, म्हणजे माझ्या पाककला-क्रांतीची बीजं आधीच्या दुर्घटनांमधे रोवली गेली होतीच. आता मात्र स्वयंपाक नावाच्या शत्रूवर विजय मिळवल्याशिवाय स्वस्थ बसायचे नाही हा मी पण केला.
तोवर माझा या गोष्टीकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन कमालीचा नकारात्मक होता. ताटातील पदार्थांपेक्षा हातातील पुस्तकाचा फडशा पाडण्यात मला जास्त रस होता. युरोप-अमेरिकेची खाद्यसंस्कृती ही खरतर किती सुट्सुटीत आहे, त्यामुळे बाईलाही जगायला वेळ उरतो असे कळत्या वयापासून वाटायचे. बाबांना जुजबी स्वयंपाक येत असे. पण तो योग आईला बरे नसताना, किंवा विशेषत: त्यांचे भांडणबिंडण झाले तरच यायचा. मीठ आणि भरपूर मोहन घातलेले गव्हाचे पीठ तरातरा घट्ट भिजवून खरपूस भाजलेले पुरीएवढे खुसखुशीत गाकर (भांडणाची पार्श्वभूमी असेल तेव्हा ते करपत देखील) आणि ताकातले-लसूण, मिरचीच्या चरचरीत फोडणीतले खमंग पिठले, ते फारच झकास आणि झटपट करत. दादाला तर शेफ व्हायचे होते पण त्या व्यवसायाला तेव्हा एवढे ग्लॅमर नसल्याने त्याचा बेत बदलला. आपल्या बाsरीक कांदा चिरण्याचा, मसाल्याच्या चमचमीत भाज्यांचा, एकही डाग न पाडता पापड भाजण्याच्या कौशल्याचा त्याला अभिमान वगैरे होता. मी वा वा म्हणत, त्याला खतपाणी घालून सोयीस्करपणे मदतनीसाच्या भूमिकेत असायचे. नोकरी करू लागल्यावर मात्र मी आईचा त्रास कमी व्हावा म्हणून फुलके करायला शिकले. ते कसे कोण जाणे, टम्म फुगायचे आणि त्याखाली माझे पाककलाविषयक सारे अज्ञान लपायचे. स्वयंपाक यायला फारसं काही डोकं लागत नाही, जरा लॉजीक वापरायचं आणि करायचं, काय त्यात मुली वेळ वाया घालवतात वगैरे तेव्हाची माझी मतं..
परंतु माणूस शेवटी खाण्यासाठी जगतो (हे साहित्य-तंत्रज्ञान-कलाबिला एरवी ठीक आहे) हे मला लवकरच कळून चुकले. हे मान्य की रूप-रस-गंधाने अन्न अधिक आकर्षक करणं, ते रांधून प्रेमाने खाऊ घालणं या सगळ्यात एखाद्या जमून आलेल्या मैफिलीसारखा अपूर्व आनंद असतो! तरी त्या हौशीचे कर्तव्यात होणारे रूपांतर नेहमीच आनंददायी कसे असेल! पुरूषाने मुख्यत: आर्थिक भार सांभाळायचा आणि बाईने घर, हेच मान्य असण्याच्या काळातल्या (तसं हे पडद्याआड आजही समाजाला मान्यच आहे) आपल्या आईचे अवघे आयुष्य काळोख्या स्वैपाकघरात, चुलीपुढे किलोकिलोच्या पोळ्या बडवण्यात करपून गेल्याची खंत जयवंत दळवींनी एका लेखात मांडली आहे. हिलरी क्लिंटन राष्ट्राध्यक्षपदाच्या शर्यतीत होत्या तेव्हा म्हणे त्यांनी आपले ’सुपरमॉम’पण स्पष्ट करण्यासाठी एका मुलाखतीत म्हटले होते, "राजकारणाच्या धबडग्यातून वेळ मिळाला तर इतर कुठल्याही कामापेक्षा चेल्सीसाठी कुकीज बनवायला मला जास्त आवडतं". माध्यमांनी त्यातला फक्त ’तर’च्या पुढचा भाग छापून शेवटी ’व्हाईट व्हाऊस’ पेक्षा स्वैपाकघरातच स्त्री रमते हे बिंबवलं. मतदारांनी ते सिद्धही केलं. तथाकथित पुढारलेल्या अमेरिकेची ही स्थिती मग कित्येक जुनाट रिवाजांचे चाळ संस्कृती-संस्कृती म्हणून पायात बांधून नाचणार्‍या भारताबद्दल काय बोलायचे.
थोडक्यात स्वैपाक ही आपल्याला लोकांच्या पोटातून त्यांच्या हृदयापर्यंत पोचवणारी एक सुरेख आणि जीवनावश्यक कला असली तरी ते काम बाईनेच का करायचे बुवा, याचा एक सूक्ष्म राग मनात होता आणि आहे. कधीतरी या पुरूषांनी मित्राशी बोलता बोलता दचकून ’अरे बुवा, उद्यासाठी वाटाणे भिजत घालायला विसरणारच होतो’ या काळजीने स्वैपाकघराकडे तिडबिडत धावण्याचा अनुभव घ्यावा तेव्हा त्यांना यामागचे बाईचे कष्ट समजतील असे मला नेहमीच वाटायचे. पण मोजके अपवाद वगळता या पिढीत ते शक्य नाही, निदान पुढल्या पिढीत काही बदल घडेल. अगदी हल्लीचे प्रसिद्ध शेफ निलेश लिमये किंवा संजीव कपूर हे देखील घरी बायकोच्या हातचंच जेवत असल्याचा आवर्जून उल्लेख करतात. किमान सुटीच्या दिवशी घरातील सगळे मिळून मेन्यू ठरवत आहेत, त्याची तयारी करत आहेत आणि एकत्र जेवून मागचे आवरत आहेत, ही चित्रे म्हणजे अपवादात्मक घरे वगळता दिवास्वप्ने आहेत. नवरा ’उंची-पैसा-शिक्षण’ वगैरे सगळ्या बाबतीत वरचढ असावा अशा सामाजिक धारणेच्या, आडातच नसलेली समानता जगण्याच्या पोहर्‍यात येणार तरी कशी आणि कधी! तोवर स्वैपाक हे काम घरगुती म्हणून दुय्यम आणि म्हणून बायकी मानले जाणार आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे लग्न केले नाही तरी बाईला काही ते चुकत नाही. तेव्हा वस्तुस्थिती स्वीकारायची ती या उक्तीनुसार : God, give us grace to accept with serenity the things that cannot be changed, courage to change the things which should be changed and the wisdom to distinguish the one from the other.
~ Reinhold Niebuhr
एवीतेवी आपणच करायचे तर यात आपली दादागिरी... आपलं ताईगिरी म्हणजे बाईगिरी तरी चालावी !! तर नवर्‍याला नेमकी स्वयंपाकात बर्‍यापैकी गती, वेळ आली तर म्हणजे उदाहरणार्थ माझ्या कोणत्याही परिक्षेच्या काळात चटणी-आमरसासकट सगळा स्वैपाक तो तयार ठेवत असल्याने ’आपल्यावाचून अडण्याचा’ आनंद नाहीच उलट मी त्याची आजन्म ऋणी झाले आहे. शिवाय त्याला वर्षातून दोनचारदा ’दालफ्राय’, ’भरली कारली’ इ. करायचा उत्साह येतो, मग आपण सगळे चिरूनबिरून, अगदी कढई तापत ठेवून द्यायची मग ’स्वत:’ फोडणी-मसाले घालणार, ओटाभरून सांडलवंड करणार. आपण ते हसतमुखाने आवरायचे. ’काय मग, जमलय की नाही तुझ्यापेक्षा मस्त?’ अशा अर्थाने भुवया उंचावून उंचावून विचारलेल्या प्रश्नांना दिलखुलास दाद वगैरे द्यायची. खरं म्हणजे यात फार हुरळून जाण्यासारखे काही नाही पण (इतरांच्या) बहुसंख्य नवर्‍यांचा या बाबतीतला आनंद बघता, आणि त्यांना चहा सुद्धा कसा हातात लागतो हे कधी कौतुकाने तर कधी करवादून सांगणार्‍या बायका बघता आपण बरेच नशीबवान आहोत असे मला वाटू लागले आहे. निदान पुढच्या पिढीतल्या सुनेने असा लेख लिहू नये म्हणून मुलीबरोबरच, मुलाला व पुतण्याला देखील आवश्यक तेवढा स्वैपाक यायलाच हवा यावर माझा कटाक्ष आहे.
तर आता पदरी पडून ’पवित्र’ झालेल्या माझ्या पाककलेला टीव्ही वरचे रेसिपीचे कार्यक्रम, वेबसाईट्सची कृपा, पुस्तकांची मदत आणि काही तज्ज्ञ मैत्रिणींच्या टिप्स या भांडवलावर भलतेच स्फुरण चढले आहे. घरच्यांचे गिनीपिग करून त्यात प्रयोगांची भर पडते आहे. यंत्रांनी बरीच कामे सोपी केली आहेतच पण मनापासून केलं (सुरूवातीच्या ’का?’ चे उत्तर अद्याप न सापडल्याने) की कशात काहीही घालून पदार्थाला चव येते हे मला थोडेफार कळू लागले आहे. चायनीज, मेक्सीकनच नव्हे तर पंजाबी, राजस्थानी, गुजराती चवींबरोबरच पौष्टेकपणाचा टच देण्यासाठीच्या युक्त्या माहित झाल्या आहेत. उदा: सुरण, लाल भोपळा यासारख्या विचीत्र भाज्या मुलं खात नाहीत (बालपणी कोण खातं नाहीतरी!!) मग त्या उरलेल्या भाजीत पिठं-कांदा मिसळून चटकदार भजी करून खपवायची असा अनुभवी बायकांचा बेरकीपणा मी देखील उचलला आहे. त्यामुळे कधीकधी खरीखुरी भजी-पराठे केले तरी नवरा संशयाने त्यात काय घातलेय हे निरखून पाहत असतो हा भाग अलाहिदा!
कहर म्हणजे ’माझी आई’ या निबंधात मुलांनी ’she is a wonderful cook' असे माझे वर्णन केल्यावर तर एखाद्या सुमार दर्जाच्या अभिनेत्रीला ऑस्कर मिळावे तसे काहीसे मला वाटू लागले आहे. त्यामुळे आता पदार्थ हवा तसा ’घडला’ नाही तरी बिघडणार नाही एवढी खात्री मी तुम्हाला देऊ शकते. उलट नेहमीसाठी खाली उतरलेला ऊंट आता म्हणतोय, "या ना एकदा जेवायला..!!" :)
