’एखाद्या तरुणाने ऑनलाईन लॅपटॉप विकत घेतला तर कोणता घेतलास, या प्रश्नाचं उत्तर देताना तो ब्रँड आणि फीचर्स सांगेल, तरुणी मात्र ’पिंक कलर’चा असं उत्तर देईल. एखादी बाई भारताचा झेंडा जरी घ्यायला गेली तरी ’यात अजून रंग दाखवा ना’ असं हमखास म्हणेल.’ समूहमाध्यमांवर असले विनोद कितीही व्हायरल होत असले तरी महिला या सर्वात महत्वाच्या आणि स्मार्ट ग्राहक असतात ही वस्तुस्थिती उत्पादक कंपन्या ओळखून आहेत. बायकांना खरेदीचा नाद असतो असं म्हटलं जातं पण त्यामागचं खरं कारण हे की त्या विवेकी आणि अधिक संवेदनशील असतात. आपल्या ऐपतीनुसार आपल्या कुटुंबातल्याच नव्हे तर आयुष्यातल्या प्रत्येक व्यक्तिसाठी त्यांना प्रसंगानुसार काही ना काही खरेदी करायची असते. लहानमोठ्या भेटवस्तूंद्वारे त्या आपल्या नातेसंबंधांची वीण घट्ट करत असतात. आवश्यक ती वस्तू दर्जेदार पण शक्य तितक्या कमी भावात मिळवण्यासाठी घासाघीस करण्य़ाचं कौशल्य महिलांमध्ये असतं. त्यासाठी लागणारी चिकाटी आणि उत्साह देखील त्यांच्याजवळ असतो. ऑनलाईन खरेदीबाबतही हेच चित्र आहे. साहजिक अ‍ॅमॅझॉन, फ्लिपकार्ट असो किंवा बिगबास्केट, त्यांच्या बहुतेक जाहिराती महिला ग्राहकवर्ग डोळय़ासमोर ठेवून तयार केल्या जातात.
२०१३ पर्यंत ऑनलाईन खरेदी ही भारतात तरी पुरुषांची मक्तेदारी होती. नंतर घरातील पुरुषांचा जुना फोन वापरणार्‍या महिलांकडे स्वत:चा स्मार्ट फोन आला, कमावत्या महिलांच्या संख्येत देखील लक्षणीय वाढ झाली, यामुळे महिला खरेदीदारांचे प्रमाण वाढत गेले. भारतातील २८ टक्के इंटरनेट वापरकर्त्यांपैकी तब्बल ५ कोटी चाळीस लाख ग्राहक पहिल्या ऑनलाईन खरेदीनंतर पुन्हा या फंदात पडलेले नाहीत. दुसर्‍या बाजूला ५ कोटी ग्राहक आजही नियमित ऑनलाईन खरेदी करत आहेत. त्यांचे प्रमाण या वर्षी १२ कोटीपर्यंत पोचेल तर २०२० पर्यंत फक्त महिला खरेदीदारांची संख्या १५ कोटीपर्यंत जाईल असा इकॉनॉमिक्स टाईम्सचा होरा आहे. यात निमशहरी व शहरी भागातल्या, विशेषत: १८ ते ४५ वर्षे वयोगटातील महिला ग्राहकांचा समावेश आहे.
आता त्यांच्या ऑनलाईन खरेदीचे निकष ’भला उसकी साडी मेरी साडीसे सफेद कैसे’ या असूयेपलिकडे गेले आहेत. फक्त सौंदर्यप्रसाधनं नाही तर नित्योपयोगी वस्तूंपासून फर्निचरपर्यंत विविध उत्पादनं त्या घेत असतात. झिवामी वेबसाईटच्या रिचा कर यांचा दावा आहे की पहिल्यांदा ऑनलाईन खरेदी करणार्‍या महिलांपैकी १८ टक्के महिला आमच्या वेबसाईटवरुन अंतर्वस्त्र खरेदी करतात. याशिवाय वैविध्यपूर्ण, आपल्या गावात सहज मिळू न शकणार्‍या, प्रचलित फॅशनच्या नवनव्या वस्तू महिला खरेदी करत असतात.
ब्रिगेट ब्रेनन या महिला ग्राहकांच्या मानसिकतेच्या अभ्यासक आहेत. फोर्ब्सच्या अहवालात उत्पादक कंपन्यांना उद्देशून त्या लिहितात," खरेदी हे प्रकरण स्त्रियांच्या गरजांशी नाही तर त्यांच्या भावविश्वाशी जोडलेलं असतं म्हणून तुमच्या जाहिराती जर त्यात डोकावू शकल्या तरच तुमच्या उत्पादनाचा खप वाढू शकेल. शिवाय महिलांना खरेदीबद्दल चर्चा केल्याशिवाय राहवत नाही. साहजिक तुमच्या उत्पादनाची प्रसिद्धी होते त्यामुळे त्यांना केंद्रस्थानी ठेवून केलेल्या जाहिराती नकळत तुम्हाला नवे ग्राहक मिळवून देत असतात". ही जाण असलेले ऑनलाइन शॉपिंग ॲप्स महिलांची ‘सर्च हिस्टरी’ वापरून, त्यानुसार जाहिरात, सवलती ‘पॉपअप’ करत त्यांना स्वत:च्या उत्पादनात गुंतवून ठेवतात. यामुळे बरेचदा वाहवत जाऊन त्या अनावश्यक खरेदीही करतात. त्यातून मेंदूत डोपामाइन हे संप्रेरक वाढतं आणि तात्पुरता का होईना उत्साह येतो, आनंद मिळतो त्यामुळे काही जणी याच्या आहारी जाऊ लागतात तर अनेकींसाठी खरेदी हा मनावरचा ताण घालवायचा नामी उपाय असतो. वेब सीरिज आणि सोशल नेटवर्किंग वेबसाइट्‌समुळे तरुणांमध्ये ब्रॅंडेड कपडे, पर्सेस, शूज, अ‍ॅसेसरीज खरेदी करण्य़ाचं आकर्षण वाढत चाललं आहे. अर्थात भौतिक गरजांच्या पलिकडे जाऊन युदेमी सारख्या वेबसाईट्सवर ऑनलाईन कोर्सेस खरेदी करणार्‍या तरुणींची संख्याही वाढते आहे. परंतु बरेचदा सेल्फी हटके वाटावा म्हणून किंवा आपण जगाबरोबर आहोत हे दाखवण्यासाठी देखील खरेदी केली जाते. विशेषत: १९ ते २६ वर्षे वयोगटातील मुली ’I can give up shopping but I am not a quitter’ म्हणत पुन्हा पुन्हा ऑनलाईन खरेदीकडे आकर्षित होतात. हे मात्र खरं की त्यांच्या आई-मावशीच्या पिढीच्या तुलनेने त्या ऑनलाईन आर्थिक व्यवहार किंवा तांत्रिक बाबी समजून घेण्याच्या बाबतीत आत्मनिर्भर असतात.
पुरुष ग्राहक ऑनलाईन स्टोअर्समध्ये फेरफटका मारुन किंमतीचा अंदाज घेतात टीव्ही, फ्रिज सारख्या उत्पादनांच्या खरेदीसाठी अनेकदा स्थानिक व्यावसायिकांना प्राधान्य देताना दिसतात. साधारणपणे पुरुषांना काळा, पांढरा, निळा, तपकिरी या जेमतेम चार रंगातच काय ती कपडा खरेदी उरकायची असल्याने असेल, ऑनलाईन कपडे विकत घेणे मात्र त्यांना आवडते. याउलट वेबसाईटमधल्या मॉडेलच्या अंगावर झुळझुळीत दिसणारे जॉर्जेट प्रत्यक्षात खरखरीत निघाल्या्च्या किंवा चुकीच्या मापाच्या कपड्याची डिलीव्हरी मिळाल्याच्या काही कटु अनुभवांमुळे बर्‍याच महिला कपडे, साड्या मात्र ऑनलाईन विकत घेण्य़ाचे टाळतात. शिवाय प्रत्यक्ष कपडा हातात घेऊन, त्याचा पोत अनुभवल्याशिवाय (आणि चारपाच दुकानातल्या सेल्समनला जेरीस आणल्याशिवाय) या खरेदीत मजा नाही असे बहुतेकींचे म्हणणे आहे.
मुद्रा भरतनाट्यम स्कूलच्या संचालिका, जळगावच्या नेहा जोशी म्हणतात, "खास काहीतरी मिळत असेल तरच मी ऑनलाईन खरेदी करते. उदा: ज्यातून द्रवपदार्थ अजिबात सांडणार नाही अशा बाटल्या नात्यातल्या एका बाळाला भेट देण्यासाठी मला मागवता आल्या. सुरुवातीला ऑनलाईन ऑफरला बळी पडून केस सरळ करण्य़ाचे यंत्र मागवले, ते खराब निघाले. आता मी विचारपूर्वक खरेदी करते." टाटा टेक्नॉलॉजिजमध्ये डिझाईन इंजिनीयर म्हणून काम करणार्‍या पुण्याच्या अश्विनी काकडे म्हणतात," इ-कॉमर्स वेबसाईट कोणती यावर मी नेटबँकिंग वापरायचे, कार्ड वापरायचे की कॅश ऑन डिलिव्हरी हे ठरवते. ट्रेंडी दागिने, पुस्तकं आणि स्वैपाकघरात लागणारी आधुनिक उपकरणं मी आवर्जून ऑनलाईन विकत घेते." कविता मय्यानी या मुंबईच्या कॉर्पोरेट प्रशिक्षक म्हणतात,"वेळ आणि इंधन वाचतं म्हणून दैनंदिन गरजेच्या वस्तू तसेच ’सेल्फ हेल्प’ पुस्तकांची खरेदी मी ऑनलाईनच करते". आर्थिक व्यवहाराचा भाग मात्र त्या आपल्या सीए मुलीवर सोपवतात.
एकूण वाढत्या डिजिटल साक्षरतेबरोबर महिला ग्राहकांची ऑनलाईन खरेदी वेगाने वाढत जाणार आहे. त्याचबरोबर उत्पादकांना वेबसाईटची सोपी, आकर्षक आणि इंग्लीशसह प्रादेशिक भाषेतील रचना, उत्पादनाची गुणवत्ता, आर्थिक व्यवहाराच्या सुरक्षित पर्यायांसह माल लवकरात लवकर पोचवण्याची सुविधा आणि विक्रीनंतरची तत्पर सेवा याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. महिलांनी देखील फसवणूक होऊ नये म्हणून खरेदीपूर्वी रिव्ह्यू पाहून वस्तूंसह मिळणारी विमा सुविधा, https सारखे तांत्रिक बारकावे इ. समजून घेणे आवश्यक आहे. चंगळवाद आपल्याकडे मॉल संस्कृतीमुळे रुजला असला तरी ऑनलाईन शॉपिंगमध्ये महिलांचे वाढते स्वारस्य फक्त ’काहीतरी विकत घेणे’ यापुरते मर्यदित नाही. त्यांना ऑनलाईन खरेदी करायला आवडते ती मुख्यत: दोन कारणांमुळे. तिथे मिळणारी स्वत:ची डिजिटल स्पेस आणि निवडीचे स्वातंत्र्य. दाढीच्या रेझर पासुन बुटांपर्यंत बहुतेक जाहिरातींचा अविभाज्य भाग ठरलेली स्त्री ही ईव्हपासून आजवर कायम ’ऑब्जेक्ट ऑफ डिझायर’ मानली गेली आहे. एंटर बटणावर ताबा ठेवला तर ऑनलाईन खरेदी करणारी आजची स्त्री मात्र ’सब्जेक्ट ऑफ डिझायर’ नक्की होऊ शकते.
