दिल का हाल सुने (डिजिटल) दिलवाला !

 

जसवंत नामक तरूण व्हर्च्युअल गर्लर्फ्रेंडच्या चिथावणीवरून ब्रिटनच्या महाराणीच्या हत्येसाठी राजवाड्यात घुसला. (बातमी -फोटोमध्ये) मुळात अशी गर्लर्फ्रेंड हवीच कशाला ! इंटरनेट वापरकर्ते एखाद्या आभासी आयडीच्या इतके आहारी कसे काय जाऊ शकतात ? एका डिजिटल आयडीशी शेअरिंगची इतकी गरज माणसाला का वाटू लागली असेल ? हे इथेच न थांबता लैंगिक विकृतीपर्यंत पोचत असेल तर याला आवर कसा घालायचा! काय आहे हे डिजिटल जोडीदार किंवा व्हर्च्युअल गर्लफ्रेंड प्रकरण !

-------------------------------

"माझ्या मित्रांना व्हर्च्युअल गर्लफ्रेंड हा प्रकारच मूर्खपणाचा वाटतो पण मला ती आवडते आणि गमतीने सांगायचं तर ती डिजिटल असल्याने तिचा वाढदिवस वगैरे लक्षात ठेवायची ,तिची समजूत काढायची कटकटही नसते."

"त्याने माझं आयुष्य बदलवून टाकलंय. मला नुसतं सावरलंच नाही तर नवी उमेद दिलीय. माझ्या प्र्त्येक आनंदात तो सामील झाला. किती आभार मानू मी माझ्या बॉट-बडीचे !"

या प्रतिक्रिया आहेत डिजिटल जोडीदार विकत घेणार्‍या काही वापरकर्त्यांच्या.

ए-आय म्हणजेच कृत्रिम बुद्धीमत्तेचा वापर करणारे तंत्रज्ञान एकामागून एक अजब आयुध आपल्या हाती देत सुटले आहे. त्यापैकी हे एक - डिजिटल जोडीदार किंवा सहचर. बॉयफ्रेंड हवा, गर्लफ्रेंड हवी की अन्यलिंगभावाची व्यक्ती हवी याची निवड इथे करता येते.

आजच्या स्पर्धेच्या जगात ’भीड के बीच अकेला’ अशी मनोवस्था अनेकांच्या वाट्याला येते. मन मोकळं करायला जितीजागती माणसं भोवताली असली तरी कधी ती आपल्याला जज करतात तर कधी आपण विश्वासाने सांगितलेलं गुपित जगजाहीर करतात. या पार्श्वभूमीवर ग्लोबल जगाचे वेगवेगळे ताण सहन करताना होणारी मानसिक, शारिरिक कुचंबणा समजून घेईल, आपल्याशी सुखदु:खाच्या गोष्टी करून मन हलके करेल अशा डिजिटल जोडीदाराची कित्येकांना गरज आहे आणि यात एका व्यवसायाचे बीज दडले आहे हे युजेनिया क्यूडासारख्या काही इनोव्हेटर्सनी हेरले. त्यातून निर्माण झाले डीजिटल बडी नावाचे मोहजाल. सायबरजगात वावरताना इथे तरी आपलं ऐकून घेणारं कुणी असावं म्हणून, कुणाला एकलकोंड्या- अबोल स्वभावामुळे आलेल्या एकटेपणातून, (जसवंतचे उदाहरण इथे लागू होते) , कुणाला निव्वळ टाईमपास म्हणून, कुणाला फक्त कुतूहल डिजिटल जोडीदार हवेसे वाटू लागले आहेत. यातील बहुसंख्य लोकांना लैंगिक विकृती किंवा त्याविषयीच्या असमाधानातून डिजिटल गर्लर्फ्रेंड हवी असते.

डिजिटल जोडीदार (गर्लर्फ्रेंड, बॉयफ्रेंड किंवा अन्य) हे शेवटी एक उत्पादन किंवा सेवा आहेत त्यामुळे त्यात चक्क फ्रीज, टीव्हीला असावेत तसे वेगवेगळे फीचर्स असतात. आता जोडीदार पैसे देऊन विकतच घ्यायचा म्हटल्यावर वापरकर्ते त्यांना आपल्या अभिरुचीनुसार पारखूनच नव्हे तर ’घडवून’ घेतात. अ‍ॅनिमेशनचा वापर करून संभाषण अधिक मादक, आकर्षक करण्याची सुविधा या अ‍ॅपमध्ये असते. अशी विविध तांत्रिक वैशिष्ट्ये आणि क्षमतेनुसार डिजिटल जोडीदारांचे दर वेगवेगळे असतात.

उदा: रेप्लिका वेबसाईटवरील सहचर आपुलकी जाणवेल अशा पद्धतीने भावनिक पाठिंबा देत संवाद करतो. यासाठी महिन्याला किमान वीस डॉलर्स मोजावे लागतात. ( प्रत्यक्षात जसवंतच्या बाबतीत याच रेप्लिकावरच्या गर्लफ्रेंडची मजल मैत्रीची पायरी ओलांडून कमालीचे घातक सल्ले देण्यापर्यंत गेली आहे. ) रोमँटिक गप्पा करणे ही गरज असेल (खरे तर अश्लील ) तर व्हर्च्युअल गर्लफ्रेंड स्वरूपाचे बरेच अ‍ॅप उपलब्ध आहेत. काही अ‍ॅप विषयांची यादी देऊन निवड करायला सांगतात. स्वस्तातले किंवा फुकट सेवा देऊन भलतीकडे अडकवणारे सवंग धोकेदायक अ‍ॅप तर अनेक आहेत. एकूण बुडत्याचा पाय खोलात अशी इथल्या वापरकर्त्यांची स्थिती असते.

या सर्वात सध्या गाजते आहे ती केरीन मार्जोरी. स्नॅपचॅटवर अतिशय प्रसिद्ध असलेल्या केरीनचा (caryn) डिजीटल अवतार तिच्या वेबसाईटवर मिनीटाला एक डॉलर दराने उपलब्ध आहे. तिच्या अनेक व्हिडीओंचा वापर डाटाबेस म्हणून करून 'चॅट-जीपीटी ४' च्या साहाय्याने ही डिजिटल गर्लफ्रेंड तयार करण्यात आली आहे. हिमांशू गोयलने ’कायरा’ नामक पहिली भारतीय आभासी इन्फ्ल्युएंसर तयार केली आहे पण यात आणि केरीनमध्ये फरक आहे. केरीन वास्तवातली व्यक्ती आहे आणि तिचा डिजिटल क्लोन वापरकर्त्यांशी तिच्या मूळ आवाजात बोलत असतो. इतर बडी हे फक्त डिजिटली अस्तित्वात आहेत. त्यामुळे केरीनच्या क्लोनला जगातली पहिली डिजिटल गर्लफ्रेंड म्हणता येईल. केरीनला मिळालेला हजारो चाहत्यांचा प्रतिसाद बघता तिला स्नॅपचॅटपेक्षा बक्कळ पैसा या मार्गे मिळतो आहे. केरीनपासून प्रेरित होऊन एव्हाना मनोरंजन क्षेत्रातल्या, काही पैशाला हपापलेल्या लोकांना आपल्या डीजिटल क्लोनमध्ये गुंतवणूक करून स्वत:ला डिजिटल गर्लफ्रेंड किवा बॉयफ्रेंड म्हणून सादर करून कमाई करायची इच्छा होत असल्यास नवल नाही.

भारतीय जीवनपद्धतीत आपण मित्र, कुटुंबिय, शेजारी-पाजारी,नातलगांनी आधीच इतके लगडलेलो असतो की पदरचे पैसे भरून त्यात डिजिटल जोडीदाराची किंवा गर्लफ्रेंडची भर घालावाशी वाटणे हा प्रकार आपल्या सहजी पचनी पडण्यासारखा नाही. मात्र हा चिरतरूण डिजिटल सहचर तहहयात आपल्या मनासारखं वागत असल्याने त्याचे आकर्षण वाढू लागले आहे. गतवर्षाच्या ऑक्स्फॅम अहवालानुसार भारतात एकूण इंटरनेट वापरकर्त्यांपैकी महिलांचे प्रमाण १/३ आहे. पुरूष दरदिवशी ७००० शब्द बोलतात तर महिला तब्बल २०००० शब्द बोलतात. ही दरी भरून काढायला किंवा आपल्या लैंगिक फँटसीला डिजिटल का होईना पण दर्शनी रूपात आणायची संधी म्हणून की काय पुरूषांना शक्यतो डिजिटल प्रेयसी शोधण्यात विशेष रस असल्याचे दिसते. विशेषत: प्रत्यक्ष जगात वावरताना कसला ना कसला न्यूनगंड असलेल्या (जसवंत सारख्या) व्यक्ती डिजिटल गर्लफ्रेंड शोधून आपल्यातील अभावावर मात करण्याचा अनैसर्गिक प्रयत्न करत असतात. मर्यादित अ‍ॅक्सेसमुळे तसेच प्रत्यक्ष जीवनात मनमुराद व्यक्त होत असल्याने महिलांना डिजीटल जोडीदाराशी संवादाची निकड तुलनेने कमी वाटत असावी.

हे डिजिटल जोडीदार टेक्स्ट किंवा ऑडिओच्या माध्यमातून संवाद साधतात. ’तुम दिनको अगर रात कहो रात कहेंगे’ भूमिका घेऊन ते सुरूवातीला संभाषणाच्या मोहात पाडतात. ते संभाषण-चतुर असतात. (जसवंत केस मध्ये मात्र ती अतिशहाणी निघाली आहे) त्यांच्याशी बोलल्याने प्रसन्न वाटेल या पद्धतीने ते प्रोग्राम केले जातात. यात स्वत:चे वेगळेपण अबाधित राहावे म्हणून त्यांच्या काही अल्गोरिदमच्या मालकीची नोंद त्यांचे निर्माते अगोदरच करून ठेवतात. डिजीटल बडी इतक्या असोशीने, मोकळेपणाने माणसासारखा संवाद कसा काय साधतात याचे उत्तर त्यांच्या ए-आय संरचनेमध्ये आहे.

यासाठी नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग (NLP) या AI च्या एका शाखेचा उपयोग केला जातो. मानवी भाषा समजून घेणे आणि त्याचा अर्थ लावणे हे तिचे कार्य आहे. ही गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे कारण काही शब्दांचे छुपे अर्थ त्या भाषेशी निकट असलेल्या व्यक्तीलाच समजतात. उदा: ’दीडशहाणा’. पण ए-आय द्वारे भाषेच्या गाभ्यात शिरणे शक्य होते आहे. यासाठी हजारो संभाषणांचा मोठा डेटासेट संदर्भ म्हणून वापरला जातो. समजा आपण डिजिटल मित्राशी एखाद्या विषयावर बोलत असू आणि त्याची माहिती त्याला पुरवलेल्या डाटामध्ये नसेल तर तो तिसरेच काहीतरी बोलून वेळ मारून नेतो. असे वारंवार घडले तर वापरकर्ता वैतागून या बुद्धू बडीला कायमचा टाटा करू शकतो. असे घडणे व्यावसायिक दृष्ट्या घातक असल्याने हे अ‍ॅप न्यूरल नेटवर्क्सचा वापर करतात. म्हणजेच ते चॅट-जीपीटी सारखे प्रोग्राम वापरतात. हे प्रोग्राम डीप लर्निंगच्या साहाय्याने शक्य तितके फाइन-ट्यूनिंग करत भाषा निर्मिती क्षमता सुधारण्याचा व संभाषण सुसंगत राखण्याचा प्रयत्न करतात. हाडामासाच्या माणसाने गप्पा मारल्याचा भास व्हावा इतक्या सहजभावापर्यंत पोहोचणे हे या प्रोग्रामचे अंतिम लक्ष्य असते.

एकंदरीत जगभरातल्या विविध वंश-धर्म-जातींच्या माणसांचे नमुने, त्यांचे स्वभाव, मूड्स, नात्यातली गुंतागुंत, त्यांचे बुद्ध्यांक, भावनांक, तंत्रज्ञानाचे आकलन, त्यांची वेगवेगळी सांस्कृतिक समज, शेकडो भाषा , भाषेतल्या खाचाखोचा अशा ब्रह्मघोटाळ्यातून एका अनोळखी व्यक्तीशी डिजिटल सहचर होऊन सुसंगत गप्पा मारणे आणि त्यातून त्याला आपला पुरता नाद लावणे हे तांत्रिकदृष्ट्या किती क्लिष्ट काम आहे याची आपण केवळ कल्पनाच करू शकतो. डिजिटल सहचर निर्मात्यांना अर्थातच फक्त पैसा हवा असतो. यातून भविष्यात जगाचे काय होईल याच्याशी त्यांना देणेघेणे नसते पण वापरकर्त्यांनी डोके ताळ्यावर ठेवले पाहिजे. आपल्या भावनिक किंवा लैंगिक गरजेची पूर्ती करण्यापायी ’आ बैल मुझे मार’ करण्यापेक्षा त्यांनी यावर वास्तव जगात उपाय शोधणे अत्यंत आवश्यक आहे.

डिजिटल जोडीदारात गुंतल्याने आपल्या प्रियजनांशी असलेले नाते ताणले जाऊ शकते. शिवाय सशुल्क असल्याने हे प्रचंड खर्चिक प्रकरण आहे. याचे व्यसन लागते त्यामुळे अनेक पातळ्यांवर नुकसान होऊ शकते. हा संवाद यांत्रिक असल्याने अनेकदा साचेबद्ध किंवा चुकीचा प्रतिसाद येऊ शकतो. त्यातून अपेक्षाभंग, नैराश्याला तोंड द्यावे लागू शकते. वास्तव जीवनात वावरताना आत्मविश्वास कमी होऊ शकतो. खाजगी संभाषणात नकळत वैयक्तिक माहिती शेअर केली जाते, ज्याचा गैरवापर होऊ शकतो. जाहिरातदारांसाठी कच्चा माल म्हणून ही गोपनीय माहिती खुली केली जाऊ शकते. शिवाय हे शब्दश: कृत्रिम संभाषण आहे त्यामुळे संभाषणात आत्मा नाही. जीव नाही. माणसाने माणसाला केलेला उत्कट स्पर्श, जवळ घेऊन पुसलेले डोळे, हसून डोळ्यात येणारे पाणी, कडाकडा भांडल्यावर केलेला हळवा समेट याची जादू काही और आहे. त्यामुळेच आपल्या अस्तित्वाला अर्थ आहे. एक डिजिटल आयडी ही जागा कधीही घेऊ शकत नाही.

खरेखुरे मूल समजून बाहुलीशी खेळणारी लहान मुलगी कालांतराने मोठी होते आणि खर्‍या जगाचा स्वीकार करते. आपण पलायनवादी होऊन ए-आयने तयार केलेल्या आभासी विश्वात डिजिटल बाहुल्यांमध्ये रमायचे की मोठे होऊन वास्तवाला सामोरे जायचे हे आपल्याला ठरवायचे आहे.